Achtergrond

De Bill Clinton van Zuid-Sudan

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee

Rebellenleider, vice-president en nu weer leider van een gewapende oppositie. De befaamde Amerikaanse journaliste Deborah Scroggins over het leven van een hoofdrolspeler in Zuid-Sudan, Riek Machar.

Jaren ’50 vorige eeuw. Riek Machar is nog maar een klein jochie wanneer zijn vader besluit dat het niet nodig is het voorhoofd van zijn zoon te versieren met de traditionele tekens van de Nuer-stam, die in de huid worden gekerfd. In de gemengde samenleving die Zuid-Sudan dan al is, gelooft zijn vader dat dat soort markeringen zijn zoon eerder nadeel dan voordeel zullen brengen.

Toch is Riek Machar er nooit in geslaagd zijn achterban uit te breiden tot buiten de Nuer, ondanks zijn nadrukkelijk nationale ambities en groot politiek talent. Zijn eerste poging het leiderschap over te nemen van de Sudan People’s Liberation Movement (SPLM, de Zuid-Sudanese bevrijdingsbeweging), eindigde in een oorlog tussen de Nuer en de veel grotere Dinka-stam die in 1991 begon en met onderbrekingen ruim tien jaar duurde. En nu, in het zelfstandige Zuid-Sudan, ligt er de beschuldiging dat hij bezig is geweest een staatsgreep voor te bereiden tegen president Salva Kiir, een Dinka. Resultaat: opnieuw veldslagen, meer dan duizend doden en 180.000 mensen op de vlucht. De tragedie van Machar is die van Zuid-Sudan; dezelfde man die bijgedragen heeft tot het ontstaan van de nieuwe natie in 2011, trekt het land aan stukken.

Monumentaal ego
Ik word er erg triest van maar ik kan niet zeggen dat het me verbaast. Ik leerde Machar goed kennen toen ik ruim tien jaar geleden bezig was met onderzoek voor Emma’s War, mijn boek over zijn tweede vrouw, Emma McCune. In alle interviews die ik met hem had, was hij de vriendelijkheid zelf. Je ging hem vanzelf aardig vinden. Later, toen ik meer over hem te weten was gekomen, kreeg ik pas goed zicht op het monumentale ego dat verscholen ligt achter dat jongensachtige gezicht.
 

‘Later kreeg ik pas goed zicht
op zijn monumentale ego’

Machar heeft jarenlang gevochten in de burgeroorlogen van Sudan, met steun uit het buitenland, zonder dat hij het ooit eens was met de doelen van zijn Amerikaanse steunverleners. Die wilden een onafhankelijk en democratisch Zuid-Sudan; Machar niet. De grote constante in zijn lange carrière is de wil om voor zichzelf en zijn achterban een machtspositie te veroveren, net zoals de andere grondleggers van Zuid-Sudan.

Socialistisch Sudan
Riek Machar sloot zich aan bij de SPLM in 1984, nadat hij een doctoraat had behaald aan de Polytechnische School van Bradford. Op dat moment was het zuiden van Sudan, voornamelijk christelijk en animistisch, verwikkeld in een hernieuwde strijd met het door moslims gedomineerde noorden. Dat was toen nog een burgeroorlog, want de rebellen in het zuiden hadden verklaard dat zij geen onafhankelijkheid wilden. Het doel van de oorlog, die ruim twintig jaar zou duren, was één enkel socialistisch Sudan, waarin alle burgers, moslim of niet, gelijke rechten zouden hebben. John Garang, toen de leider van wat toen nog de SPLA heette, de Sudan People’s Liberation Army (SPLA), was daar een warm voorstander van. Machar vond het een onrealistische doelstelling, gezien de fundamentalistische neigingen in het noorden. Zeven jaar na zijn aansluiting bij Garang’s organisatie deed hij met een groep officieren een greep naar de macht. Hun doel: zelfstandigheid voor Zuid-Sudan.

Troefkaart
De rebellenbeweging vertoonde scheuren en al snel zakte het verschil van mening af tot het niveau van een stammenoorlog, vooral nadat een zogenaamd ‘Wit Leger’ van Nuer, van top tot teen bedekt met witte as, een paar duizend Dinka’s afslachtte in de stad Bor. Dat gebeurde in november 1991. Daarna namen de Dinka de stad weer in en begonnen wraakacties tegen de Nuer. Machar dacht niet meer aan onafhankelijkheid voor Zuid-Sudan; hij zocht toenadering tot zijn oude vijanden in het noorden. In 1997 tekende hij een vredesovereenkomst met de regering in Khartoum, die inmiddels een harde fundamentalistische lijn volgde; hij werd zelfs assistent van president Omar Bashir. Machar had – en heeft – een troefkaart. Zijn belang is gelegen in het feit dat in het gebied van de Nuer grote olievelden liggen; zowel het noorden als het zuiden willen die velden in hun bezit hebben.

Pas in 2002 sloot Machar zich opnieuw aan bij de SPLA en nadat Garang drie jaar later bij een helikopterongeluk om het leven was gekomen werd hij aangesteld als vice- president, in afwachting van de onafhankelijkheid van Zuid-Sudan. Twee jaar later, in juli 2013, ontsloeg president Salva Kiir zijn nummer twee, samen met een paar ministers. De aanleiding: Machar’s aankondiging dat hij met zijn baas zou strijden om het presidentschap van Zuid-Sudan bij de verkiezingen van 2015. Maar hij ontkent een staatsgreep te willen plegen en misschien is dat waar. Hij zegt ook dat Kiir ‘dictatoriaal’ is en ook dat zou kunnen kloppen. Vorig jaar had een groep hondstrouwe Amerikaanse supporters van Zuid-Sudan een brief aan Kiir geschreven waarin ze hun zorg uitspraken over de achteruit hollende politieke situatie en schendingen van mensenrechten.

Roekeloos karakter
Nadat Kiir had verklaard dat Machar aan het samenzweren was riep deze laatste ogenblikkelijk op tot een echte staatsgreep. Van zijn eigen ervaringen had hij geleerd kunnen hebben dat een conflict tussen hem en Kiir meteen zou ontaarden in een nieuwe oorlog tussen de Nuer en de Dinka. Met tranen in de ogen had Machar twee jaar geleden zijn verantwoordelijkheid erkend in de massamoorden van Bor in 1991, maar in december 2013 stuurde hij opnieuw een ‘Wit Leger’ naar dezelfde stad. En weer wordt hij beticht van gruwelijke misdaden.

Een deel van het probleem is de manier waarop Zuid-Sudan is opgezet. Het land staat voor een berg uitdagingen: de centrale regering is zwak, armoede heerst overal, er is etnische verdeeldheid en de corruptie heeft diepe wortels. En: er is geen enkel breed gedragen mechanisme om conflicten te regelen. Dat bleek nog maar eens toen Kiir Machar ontsloeg en daarmee belangrijke minderheden en hun leiders de toegang tot de macht ontzegde. Tegelijkertijd speelt Riek’s roekeloze karakter een rol. Het gebruik van geweld staat hem tegen maar hij zal een burgeroorlog niet uit de weg gaan als het om de macht gaat. Daarin beantwoordt hij aan de verwachtingen van de Nilotische (groep van volkeren, die oorspronkelijk uit Zuid-Sudan komt, red.) samenleving waar hij vandaan komt. Ondertussen zit er over de grens in de Sudanese hoofdstad Khartoum nog steeds een vijandige regering die de controle zoekt over het grensgebied tussen beide landen.

Krijgsheer van de Nuer
Machar zegt dat hij van huis uit een ‘een politiek dier’ is. Hij was het zesentwintigste kind van een dorpshoofdman en zijn allereerste politieke daad vond plaats op school. Hij werd geschorst toen hij voorging in een protestlied tegen de regering in het noorden. Zijn moeder beloonde hem met zijn eerste echte pantalon. Hij werd nationaal en internationaal bekend als ‘de Bill Clinton van Sudan’, dankzij zijn politieke vaardigheden en zijn aantrekkingskracht op vrouwen. Maar de Nuer zijn vooral ingenomen met de manier waarop hij zich verzet tegen iedereen die de groep probeert te overheersen. Natuurlijk heeft Machar de juiste teksten altijd paraat, over democratie en mensenrechten. Maar hij is en blijft de krijgsheer van de Nuer. Toen hij nog vice-president was ging zijn aandacht uit naar handhaving van zijn eigen machtsbasis en het onderhouden van zijn patronage-netwerk. Het opbouwen van Zuid-Sudan’s prille instituties was van minder zorg. Daarin blijkt hij ook al niet te verschillen van de andere SPLM-leiders maar het valt des te meer op omdat hij zoveel onderwijs genoten heeft en zo gepolijst overkomt.

De vele buitenlandse fans van zowel Riek Machar als Zuid-Sudan hebben nooit willen zien hoe etnisch verdeeld het land is. Emma McCune was een idealistische Britse ontwikkelingswerker; ze trouwde met Machar in 1991; een paar weken later deed hij zijn eerste greep naar de macht. Tijdens haar leven (ze kwam om bij een auto-ongeluk in 1993) was McCune Machar’s grootste pleitbezorger in zijn oorlog tegen John Garang: volgens haar vielen de verschrikkingen van Bor mee en was de toenadering tot het noorden gerechtvaardigd. Zes jaar na haar dood trouwde Machar met Becky Hagman, een huisvrouw uit de Amerikaanse staat Minnesota en ook zij verdedigde hem onvermoeibaar. McCune en Hagman hebben nooit kunnen toegeven dat ze getrouwd waren met een Nuer krijgsheer. Ze hebben ook nooit het feit onder ogen kunnen zien dat Machar al die tijd lang getrouwd was en bleef met Angelina Teny, een Nuer en de moeder van zijn vier kinderen. Teny begreep haar man beter dan de andere twee. Terwijl McCune en Hagman hoog opgaven over Machar’s toewijding aan dingen als een grondwet en verkiezingen zorgde Teny ervoor dat ze met haar echtgenoot meeliftte en minister van energie en mijnbouw werd. In die functie bouwde ze een stevige reputatie op als een corrupte bewindsvrouw.

Toenadering
Misschien is er al te veel gemoord om Zuid-Sudan weer overeind te krijgen. Toch geeft het volgende verhaal over Machar’s eerste vrouw enige hoop voor het uiteenvallende land. In 2010 verloor Teny de verkiezingen voor gouverneur van de olierijke Unity State. Ze claimde uiteraard dat er gefraudeerd was. Als wraak vielen haar aanhangers installaties aan van de SPLM. Toch was zij enige tijd later samen met haar echtgenoot en haar voormalige rivaal betrokken bij een verzoeningsproces. De politieke omgeving in Zuid-Sudan staat nooit stil en dus kan het voorkomen dat vijanden die elkaar nog geen maand eerder naar het leven stonden plotseling van mening veranderen en toenadering zoeken omdat er oliewinsten te verdelen zijn. Zoiets kan ook in Zuid-Sudan gebeuren, mits de bemiddeling slaagt en ondanks al het recente bloedvergieten. Het belooft allemaal weinig goeds voor de toekomstige ontwikkeling van Zuid-Sudan, waar  roekeloze lieden met wapens als Machar en Kiir de dienst zullen blijven uitmaken maar het is in ieder geval een beter resultaat dan eindeloze burgeroorlog.

Deborah Scroggins schreef Emma’s War (Mets & Schilt, 2002) en Twee Vrouwen (Nieuw Amsterdam, 2012)

Vertaling: Bram Posthumus
Foto: Reuters/Novum

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons