Black Mirror in Shanghai

In de Chinese stad Shenzhen is het experiment al eerder gestart. Chinezen die vijf verkeersovertredingen begaan (ook voetgangers) komen er op een zwarte lijst te staan. Nu wordt het systeem uitgerold over het hele land: inmiddels hangen Chinese steden vol met camera’s die zijn gespecialiseerd in gezichtsherkenning op grote afstand, om het gedrag van burgers nauwlettend in de gaten te houden. De vergelijking met Big Brother uit Orwells Nineteen Eighty Four dringt zich op. Ook vertoont het systeem bizarre overeenkomsten met de Black Mirror aflevering ‘Nosedive’.

De macht in China is dus opnieuw voor onbepaalde tijd in handen gevallen van één man. Verbazingwekkend, want daar heeft het land slechte ervaringen mee. Denk aan de desastreuze dictatuur van Mao.

Op weg naar onze ontmoetingsplek wacht ik voor een stoplicht waar zich een file heeft gevormd. Daarin staat, tussen de luxe auto’s, ook een ouderwetse ijzeren fiets met een laadbak waarop zwerfhout en papier hoog zijn opgestapeld. De man heeft een verweerd gezicht en kijkt somber. Hij moet naar een centraal punt in de oude stad, waar hij de lading voor een habbekrats zal verkopen aan een recyclebedrijf. Ik denk dat hij er hooguit 20 yuan voor krijgt, ongeveer 2,50 euro.

Ik ontmoet Paul in Wagas, een trendy restaurant met spinazie-mango-smoothies en quinoa-avocado-salades. We betalen de hoofdprijs. Het stroomt vol met jonge Chinezen die meteen hun laptop of smartphone tevoorschijn halen zodra ze hebben besteld.

Ook Paul legt zijn telefoon in het zicht. Hij vertelt dat hij een verantwoordelijke baan heeft gekregen bij een start-up. Hij moet dag en nacht bereikbaar zijn en vrije tijd is een luxe geworden. ‘De druk is hoog in China; zo is het nu eenmaal.’

Ik vraag hem of hij ongerust is over de invoering van het Social Credit System. Waar moet hij allemaal wel niet op letten als individu?

‘Om eerlijk te zijn hebben jonge mensen als ik geen tijd om ons erin te verdiepen,’ antwoordt Paul. ‘Wij zijn vooral bezig met onze banen. We willen geld verdienen en bouwen aan onze toekomst. Dat is de voornaamste zorg. Ik denk dat het wel zal meevallen met het kredietsysteem en eventuele repercussies als je een overtreding begaat. Ik zie het vooral als een mechanisme om mensen die echt asociaal zijn in het gareel te brengen.’

En hoe kijkt hij aan tegen de ‘staatsgreep’ van Xi Jinping? Paul vindt dit een typisch westerse opmerking. ‘De meest Chinezen vinden het prima dat de president nog vele jaren kan aanblijven, want dat biedt stabiliteit. En dat is goed voor de economie. Langetermijnbeslissingen kunnen niet zomaar worden teruggedraaid. Bij jullie in het westen is er veel meer onrust en chaos door voortdurende regeringswisselingen. Dat schiet niet op.’

Hij vertelt over de rel naar aanleiding van een oude verkrachtingszaak. Shen Yang, een gerenommeerde professor, heeft twintig jaar geleden de getalenteerde studente Gao Yan misbruikt en valse geruchten over haar verspreid. De vrouw pleegde zelfmoord, de professor kreeg alleen een berisping. Vrienden en familie van Gao Yan herdachten haar onlangs en plaatsten het verhaal op internet. Onder invloed van de Me Too-discussie werd het al snel gedeeld door tienduizenden studenten, ondanks pogingen van de autoriteiten om de berichten te blokkeren. De professor werd in april alsnog ontslagen door de universiteiten van Shanghai en Nanjing, en de dood van zijn slachtoffer werd opnieuw betreurd.

Paul: ‘Er werd van hogerhand druk op ouders uitgeoefend om studenten terug te fluiten en de discussie over de verkrachtingszaak te laten zitten. Maar dat is niet gelukt. Het Social Credit System zal daar niets aan veranderen, denk ik. Als er sprake is van groot onrecht dan durven studenten zich nog steeds uit te spreken via sociale media.’

Pauls antwoorden zijn erg politiek correct. Ik respecteer zijn mening, maar vrees dat hij onderschat wat de gevolgen zullen zijn van de nieuwe ontwikkelingen. De autoriteiten zullen steeds dieper graven in het leven van Chinezen, en daar steeds meer macht over krijgen. Nu al worden alle uitingen op internet streng gecontroleerd en kan iemand zelfs een gevangenisstraf krijgen als hij of zij ‘opruiende boodschappen’ verspreidt.

Autoriteiten die alles van je weten en je gedrag ook nog eens beoordelen, kunnen steeds meer eisen stellen, druk uitoefenen en iedere vorm van kritiek de kop indrukken. Ik vind het een griezelige en ongezonde ontwikkeling. Maar het heeft geen zin om hierover in discussie te gaan met Paul, want hij heeft geen keuze. Hij moet zich wel schikken in het systeem.

Joan Veldkamp was correspondent China en is schrijfster van het boek Vrijhaven Shanghai, dat in september 2017 uitkwam. Paul is niet de echte naam van de Chinese vriend die voor dit stuk is geïnterviewd. Zijn gegevens zijn bekend bij de redactie.