10 lessen: zó verzet je je tegen extreemrechts

Extreemrechts wint bijna overal terrein. Zo sloot het huidige kabinet een jaar geleden het monsterverbond met Wilders, en ruim een half jaar geleden werd Trump voor de tweede keer verkozen tot president van de VS. Extreemrechtse politiek leidt tot autoritaire samenlevingen, waarin vaak maar twee keuzes zijn: collaboratie, door je stil te houden, je aan te passen of zelfs mee te doen, of: verzet. Hoe zorgen we in Nederland voor effectief verzet?

Les 1: Ken je vijand

Polderfascisme komt niet met laarzen, maar in colbert en nette taal. Het presenteert zich als redelijk, maar misbruikt antiracistische en democratische begrippen om precies het tegenovergestelde – racisme, fascisme – te bereiken. Denk aan hoe 4 mei-herdenkingen worden gekaapt om oorlogsgeschiedenis om te buigen naar nationalisme, of hoe ‘woke’ wordt verdraaid tot een onverdraagzaam vijandbeeld.

Verzet begint bij een scherpe analyse van hoe de ideeën verpakt zijn, verspreid worden en wie ze normaliseert. Extreemrechts opereert strategisch, maar krijgt vooral ruimte omdat het politieke midden meegaat. Zij hebben de sociale grenzen van wat kan en mag verschoven – deels uit electorale angst, deels uit ideologische leegte. Partijen als VVD en NSC legitimeren de retoriek door mee te buigen in plaats van weerstand te bieden. Het probleem is niet polarisatie, zoals velen zeggen, maar extreemrechts dat radicaliseert en een midden dat volgt – wie dat polarisatie noemt, zit ernaast. Verzet moet zich richten op extreemrechts én op hen die ruimte creëren.

Les 2: Weiger gehoorzaamheid

Autoritaire systemen gedijen niet alleen door dwang, maar vooral door vrijwillige onderwerping. Mensen anticiperen op ‘gewenst’ gedrag en passen zich vroegtijdig aan, zoals televisiezender CBS die een schikking trof in een rechtszaak waarin Trump de zender beschuldigde Kamala Harris te hebben bevoordeeld. Of universiteiten die pro-Palestina demonstraties verbieden. Deze vroegtijdige gehoorzaamheid maakt volgens historicus Timothy Snyder verdere onderdrukking gemakkelijker. Het versterkt de status quo: we zwijgen in vergaderingen, passen lesstof aan, of verzachten onze woorden. Stop daarmee. Geef geen millimeter toe aan extreemrechts. Vrijheid begint bij ongehoorzaamheid. Het vraagt moed om tegen de stroom in te zwemmen, maar het verzet van Harvard tegen Trump, Greta Thunbergs klimaatstaking, en de alternatieve dodenherdenking in Den Haag toont aan dat ongehoorzaamheid nieuwe mogelijkheden creëert.

Les 3: Samen Sterk

Niemand wint deze strijd alleen. Extreemrechts is goed georganiseerd, nationaal én internationaal. Denk aan de antiwoke-campagnes, ontworpen door goed gefinancierde denktanks. In Nederland plukt Wilders daar de vruchten van. Het antwoord daarop is niet individualisme, maar organisatie. Succesvolle bewegingen als Kick Out Zwarte Piet laten zien wat mogelijk is: een kleine groep activisten bracht in tien jaar een culturele omslag teweeg met creatief, vreedzaam en vasthoudend verzet. Links Nederland kan van Bernie Sanders en Alexandria Ocasio-Cortez leren hoe je klassenstrijd helder en concreet op de agenda zet door niet alleen met alternatieven voor huidige economische machtsstructuren te komen, maar mensen lokaal te mobiliseren. Met hun Fighting Oligarchy Tour aan het begin van Trumps presidentschap brachten ze honderdduizenden mensen stad voor stad in beweging.

Niet iedereen kan of wil uiteraard een protestkamp beginnen of oog in oog komen te staan met de politie. Maar je hoeft ook niet allemaal hetzelfde te doen: je kunt de straat op gaan, brieven schrijven of financiële steun geven aan anderen die zich verzetten. Bovendien kun je buren, collega’s of vrienden motiveren mee te doen of ze wijzen op handige websites als watkanikdoen.nl en zetjein.nl. Solidair zijn betekent: elkaar vasthouden, elkaar beschermen en samen een strategie smeden.

Les 4: Durf radicaal te zijn

De tijd van halfzacht verzet is voorbij. De uitdagingen waar we voor staan – toenemende ongelijkheid, systematisch racisme en een vastgelopen woningmarkt – vragen om radicale antwoorden. Links mag niet de beschermer worden van de status quo in de strijd tegen extreemrechts. Hopen op de terugkeer van het politieke midden is geen strategie, maar uitstel van verandering. Wie hoopt op een herboren midden – zoals PvdA-leider Timmermans – onderschat hoe ver het midden al is afgedreven. Links moet zelf de aanval kiezen, met duidelijke alternatieven. Black Lives Matters’ Abolish the Police (Schaf de politie af) was niet alleen een kreet, maar ook serieuze kritiek op voor wie veiligheid wel (en niet) niet gewaarborgd is. Denk in Nederland aan politiegeweld bij studentenprotesten en aan de dood van Mitch Henriquez. Maar ook de acties van XR worden als radicaal gezien. Terwijl pas na de A12-acties overheden, bedrijven en pensioenfondsen hun investeringen in fossiele energie heroverwogen. Durf dus meer te eisen dan cosmetische aanpassingen – eis structurele verandering.

Les 5: Beheers de taalstrijd

Taal is geen bijzaak. Het is het slagveld waarop ideologische strijd wordt gevoerd. Polderfascisme is in wezen een taalproject. Wie de taal beheerst, beheerst het denken. Dus wordt in de taal van fascisten ‘racisme’ ineens ‘gezond verstand’, en ‘extreemrechts’ wordt ‘de stem van het volk’. Dat is ook hoe Wilders aan de macht kwam. Maar links heeft ook woorden die iets in beweging zetten: ‘Zwarte Piet is racisme’, ‘We are the 99%’, waarmee Occupy in 2011 de ongelijkheid aankaartte, of ‘witte onschuld’ over het geringe besef dat witte Nederlanders hebben van hun structurele racisme.

Die slogans dwingen heroriëntatie af. Media en wetenschap spelen daarin een sleutelrol. Ze kunnen meebewegen met extreemrechts of juist ruimte maken voor tegenstemmen en kritische analyses. Daarom worden wetenschappers, journalisten en activisten zo vaak aangevallen — zij vormen de intellectuele motor van verzet. Links is niet geobsedeerd door taal, zoals het midden soms denkt maar gebruikt taal om een rechtvaardigere wereld voor te stellen. Wie de taal verandert, verandert de wereld.

Les 6: Leer van de traditie

Effectief verzet is nooit uit het niets ontstaan. Elke beweging staat op schouders van voorgangers — van antifascisme tot klimaatstrijd, van feminisme tot antikoloniaal verzet. In Nederland wordt die traditie vaak genegeerd of vergeten. Neem alle aandacht voor extreemrechtse partijen: antifascisten waarschuwen al sinds de jaren dertig dat fascisme zich niet laat bestrijden met beleefd debat of morele afkeuring. Daarom ontwikkelden zij het principe van ‘no platform’: voorkom dat fascisten invloed krijgen, of het nu gaat om zaaltjes, schermtijd of retweets. Organisaties als The Black Archives tonen hoe de zwarte radicale traditie een krachtig wapen is. Ze maken vergeten stemmen opnieuw zichtbaar. Zoals als Otto en Hermina Huiswoud, zwarte revolutionairen die al vóór de Tweede Wereldoorlog vochten tegen fascisme, kolonialisme en kapitalisme. Verzet is in een traditie staan en gebruik maken van wat mensen vóór je hebben gedaan.

Les 7: Verdedig én hervorm instituties

Democratie is geen vanzelfsprekendheid. Rechtspraak, media en onderwijs beschermen zichzelf niet — dat moeten wij doen. Maar verdedigen alleen is niet genoeg. Instituties verliezen legitimiteit als ze geen antwoord geven op de problemen van mensen. Links moet niet alleen reageren op afbraak (zoals bij de bezuinigingen op het hoger onderwijs), maar alternatieven bouwen: democratische universiteiten en volkshuisvesting voor iedereen. De herbezetting van het Maagdenhuis van de UvA laat zien dat er niks van democratisering terecht is gekomen, universiteitsbestuurders blijven de politie inzetten tegen protesterende studenten. Links moet een radicale herwaardering eisen van de universiteit als plek van publiek nut, niet private winst.

De woningcrisis vereist eenzelfde systeemschok: herstel de volkshuisvesting als collectief goed. Laten we huuropbrengsten volledig herinvesteren in nieuwe betaalbare woningen, beschikbaar voor een brede inkomensgroep, zoals stadsgeograaf Cody Hochstenbach voorstelt. Zo zou er voor elke sector een plan moeten liggen. Extreemrechts wil instituties slopen. Links moet er iets beters voor in de plaats bouwen.

Les 8: Leg verbanden

Polderfascisme gedijt bij fragmentatie. Het ontkoppelt thema’s en isoleert ze: migratie, landbouw, en de economie — alles los. Maar effectief verzet legt juist verbanden. De strijd tegen racisme raakt aan klimaatrechtvaardigheid, die weer raakt aan koloniale exploitatie. Extinction Rebellion en KOZP begrijpen dat. Zij leggen een verband tussen zaken als klimaatrechtvaardigheid en kolonialisme.  Dus in plaats van Greta Thunberg te veroordelen als ze tijdens een grote klimaatdemonstratie Palestina aan de kaak stelt, moet je júist het klimaatbeleid koppelen aan Gaza, en Gaza aan 4 mei. De wereldwijde verschuiving naar rechts en de bijbehorende fascistische en neoliberale beleidskeuzes hangen allemaal samen. Door verbanden te leggen, wordt macht zichtbaar en weerlegbaar.

Les 9: Voorbij de verontwaardiging

Morele verontwaardiging is begrijpelijk — en terecht — maar niet voldoende. Verzet moet verder gaan dan woede: het moet bouwen. De ondergang van BIJ1 toont hoe moeilijk het is om idealisme te vertalen naar duurzame politiek. Denkers als Clarice Gargard pleiten daarom voor een linkse politiek die minder moraliseert en meer organiseert. Het is makkelijker om te ageren dan om te scheppen. Want dat laatste vraagt om organisatie, visie, geduld én emotionele discipline: we kunnen niet de hele dag boos zijn over de ravage van extreemrechts. Links moet moed tonen, creatief zijn en energie steken in het bouwen aan iets nieuws, en niet alleen wijzen op en boos zijn over wat kapotgaat.

Les 10: Verander jezelf

Verzet begint vanbinnen. Bewustwording, zelfonderzoek en kwetsbaarheid vormen de kern van duurzaam engagement. Zoals Sinan Çankaya die zich kwetsbaar opstelt door zijn eigen medeplichtigheid aan de Nederlandse politieke houding ten opzichte van Gaza te bevragen. Hij had de ambitie als voorbeeldige Turkse-Nederlander carrière te maken en te integreren. Maar als geslaagd universiteitsmedewerker en gevierd schrijver mag hij uiteindelijk nog steeds niet zeggen wat hij denkt — namelijk dat wat er in Gaza gebeurt genocide is.

Zelfonderzoek is de motor van verandering. Het besef groeit, zeker nu activisten, journalisten en academici wereldwijd doelwit worden van repressie, dat we uiteindelijk allemaal de vraag moeten beantwoorden: stel dat het systeem jou raakt, blijf jij dan overeind? En hoe dan? Het antwoord is, zo laten nieuwe verzetshelden als Çankaya zien, niet te vinden in meebewegen of in schijnheiligheid, maar in kwetsbaarheid, eerlijkheid naar jezelf en uiteindelijk: solidariteit met de ander.

Tenslotte: volhouden werkt

Verzet lijkt vaak traag en onsuccesvol — tot het dat ineens niet meer is. Denk aan de Occupy-beweging die op het eerste gezicht mislukt leek. Maar hun ideeën leefden voort: in campagnes van Bernie Sanders, in progressieve koerswijzigingen bij president Biden, en nu in de populariteit van Alexandria Ocasio-Cortez. Succes komt zelden snel of lineair. De geschiedenis leert: volhouden werkt. Wat vandaag klein en marginaal lijkt, kan morgen de norm bepalen.