‘Rusland veroorzaakt ‘ecocide’ in Oekraïne’

Vitalii Senko wroet met zijn voet enkele stukjes metaal uit de grond. ‘Hier, nog een paar fragmenten van een raket. Neem maar mee als souvenir.’ Hij toont de krater waar het explosief zich in de grond boorde, een pijplijn opblies en een deel van de bekleding van een olietank wegrukte. De schade is ondertussen hersteld, maar in het gat staat nog een donkere poel olie.

Senko is directeur van Oil Transshipment LTD, een olieopslagplaats in de zuidelijke Oekraïense havenstad Mykolajiv. Afgewerkte olieproducten worden hier gelost, opgeslagen in tankers, en vervolgens verdeeld. Een privaat bedrijf, al geeft Senko toe dat het Oekraïense leger een belangrijke klant is.

Mykolajiv ligt aan de Zuidelijke Boeg, een rivier die 65 kilometer verderop in de Zwarte Zee uitmondt. In februari 2022 rukte het Russische leger op tot aan de buitenwijken, maar het slaagde er niet in de stad te bezetten. Mykolajiv is samen met Odesa een van de belangrijkste Oekraïense zeehavens, maar vandaag ligt de scheepvaart grotendeels stil.

Ecocide

Wat niemand drie jaar geleden had kunnen voorspellen, gebeurde toch op 24 februari: de Russische invasie van Oekraïne. Die werd niet de snelle zegetocht waar Moskou op hoopte, maar draaide uit op een slopende oorlog. De menselijke tol ligt bijzonder hoog. Maar het geweld eist ook stille, onzichtbare slachtoffers, zoals de rijke natuur van het land. Die deelt zwaar in de klappen. Hele regio’s langs de frontlinie zijn omgewoeld door het krijgsgeweld, herleid tot doodse landschappen, bezaaid met mijnen, onontplofte munitie en uitgebrand wapentuig. Bombardementen op industriële sites en energie-infrastructuur veroorzaken de ene milieuramp na de andere, en natuurgebieden worden onder de voet gelopen.

Al te vaak is milieuschade geen neveneffect van een oorlog, maar een wapen op zich. In september vorig jaar, bijvoorbeeld, loosde Rusland vervuild water in de rivier de Sejm om de drinkwatervoorziening van Kiev in het gedrang te brengen. Volgens Oekraïne bezondigt Rusland zich op grote schaal aan het opzettelijk beschadigen van het milieu. In die mate zelfs dat Kiev spreekt van ecocide, het doelbewust en op grote schaal vernietigen van natuur en milieu.

Ecologisch rampgebied

Het grootste deel van de vijandigheden speelt zich af in het oosten van Oekraïne. De frontlijn snijdt dwars door de Donbas, het industriële hart van het land. Zware industrie, zoals mijnbouw, metallurgie en chemie domineren de Donbas. Een groot aantal fabrieken is platgewalst door de oorlog. Hun schadelijke last ging in vlammen op, sijpelde in de bodem of belandde in het water. Het komt bovenop de chemische vervuiling die explosieven achterlaten, net als vernietigde voertuigen of militaire infrastructuur.

Al sinds het begin van de invasie neemt Rusland systematisch de Oekraïense energie-infrastructuur onder vuur. Hun strategie dient militaire doelen, maar is ook bedoeld om het moreel van het land te breken. Oekraïne op zijn beurt heeft de capaciteit ontwikkeld om met drones en raketten Russische olieraffinaderijen te bombarderen. Daarmee wil Kiev de Russische troepen brandstof ontzeggen en het land economisch raken waar het pijn doet.

Daarbij komt de impact van het immense netwerk van militaire infrastructuur dat zich over Oekraïne uitrolt. Zowel Rusland als Oekraïne bouwen in sneltempo aan verdedigingslinies, loopgrachten, antitankversperringen, militaire basissen en andere infrastructuur vereist voor de oorlog. De schaal van deze militaire bouwwoede is enorm.

Bijbelse vloedgolf

Het plaatsje Nova Dofinivka ligt een vijftiental kilometer ten oosten van Odesa en is een van de vele badplaatsen aan de oevers van de Zwarte Zee. Vandaag ligt het strand er verlaten bij. Niet omdat het weer te guur is, maar omdat het Oekraïense opperbevel de gehele kustlijn en de Zwarte Zee tot verboden gebied heeft verklaard.

Yulia Kalinina, hoofd van de regionale milieu-inspectie in Odesa, heeft wel nog toegang tot Nova Dofinivka. Wekelijks voert de milieu-inspectie metingen uit om de kwaliteit van het zeewater in de gaten te houden. ‘Bij het begin van de oorlog lag ons werk stil, maar sinds juni voeren we opnieuw testen uit om de impact van de oorlog op het maritieme milieu in kaart te brengen, en dan vooral de gevolgen van de vernietiging van de Kachovkadam.’

Al sinds de eerste dagen van de oorlog heerste er grote bezorgdheid dat de Kachovkadam, nabij de zuidelijke stad Cherson, zou breken. Op 6 juni 2023 werd die vrees bewaarheid. Een explosie gevolgd door een dambreuk veroorzaakte een ongeziene vloedgolf. De precieze oorzaak van de ramp blijft onduidelijk, maar alle vingers wijzen naar Rusland, dat op dat moment de controle over de dam uitoefende. Zo’n 18 vierkante kilometer water overspoelde de regio stroomafwaarts. Het werd de grootste milieuramp in Europa sinds Tsjernobyl.

‘De weken na de ramp was de hele kust bezaaid met rotzooi’, herinnert Kalinina zich. ‘Brokstukken, hele bomen, afval, dode dieren, ik heb zelfs een half huis voorbij zien drijven.’ Vandaag slingeren hier en daar nog enkele stukken puin rond, maar het grootste deel is ondertussen opgeruimd of opnieuw opgenomen door de golven. ‘De eerste testresultaten bleken ronduit dramatisch. Het water bevatte olie, chemicaliën en pesticiden. De watervloed had sediment met zich meegesleept en de delta van de Dnjepr bedekt onder een dikke laag slib. Net dat ecosysteem is belangrijk voor soorten eigen aan de Zwarte Zee, zoals de Kaspische rivierkreeft. De modderstroom veroorzaakte een algenbloei die wekenlang aanhield. Algengroei is eigenlijk een mechanisme van de zee om zichzelf te zuiveren, maar nu verminderde het zuurstofgehalte in het water gevoelig.’

Dode vissen in bomen

Vandaag is de Zwarte Zee van de ergste klap hersteld. De meest dramatische scenario’s bleven uit, al hangt er nog veel onzekerheid over de precieze gevolgen van de dambreuk, aldus Kalinina. ‘We testen op de aanwezigheid van zware metalen, ammonium, pesticiden… De resultaten liggen in lijn met de situatie van voor de oorlog. Maar eigenlijk is ons beeld over de precieze gevolgen van de ramp in Kachovka beperkt. We hebben geen data vanop volle zee, aangezien we daar geen metingen kunnen doen.’

Inna Krivko is hoofd van de regionale milieu-inspectie, die instaat voor het beheer van natuurgebieden in de regio rond Mykolajiv. Ze stopt bij een klein natuurgebied aan de oevers van de Inhoelets, een zijrivier van de Dnjepr. Het is haar taak om er de ecologische schade op te meten, want ook hier zette de vloedgolf na de verwoesting van de Kachovkadam begin juni 2023 alles onder water. ‘Het duurde twee weken voor de Inhoelets weer zijn normale peil had bereikt’, vertelt Krivko. ‘Bij ons vorige bezoek hingen er nog dode vissen in de bomen. In dit gebied huizen een aantal waardevolle vogelsoorten zoals de scharrelaar. We willen nagaan in hoeverre de vogelpopulaties de vloedgolf hebben overleefd.’

Het uitgestrekte Oekraïne herbergt een waaier aan ecosystemen, van de Karpaten in het zuidwesten tot de steppes van het oosten. Maar ongeveer een derde van alle beschermde gebieden raakte op een of andere manier beschadigd. ‘De precieze omvang van de schade die de oorlog heeft toegebracht aan de rijke biodiversiteit van Oekraïne zal pas na de oorlog duidelijk worden’, zegt Inna Krivko. ‘Een groot deel van ons land blijft bezet. Behalve door informatie van satellieten weten we er erg weinig over. Andere natuurgebieden werden wel al bevrijd, maar zijn niet toegankelijk omdat ze dicht bij de frontlinie liggen of omdat er nog mijnen in de grond zitten.’

Falen van de instellingen

In december vorig jaar raakten twee Russische olietankers in zwaar water nabij de Straat van Kerts, de zee-engte tussen de Zwarte Zee en Zee van Azov. Naar schatting 8000 ton olie belandde in zee. Een zoveelste incident op rekening van de zogenoemde schaduwvloot, een samenraapsel van olietankers die Russische olie verschepen, voornamelijk via Azië, om zo de westerse sancties omzeilen.

Veel van deze schepen met een vaak dubieuze oorsprong zijn in slechte staat, wat al meermaals tot gelijkaardige ongelukken leidde. Bovendien lappen de schepen van Moskou’s schaduwvloot internationale regels over het lozen van olieresidu’s en ballastwater systematisch aan hun laars. Dat maakt dat er zo ook mogelijk invasieve soorten uit Afrika of Azië in de Zwarte Zee terechtkomen.

Oorlog maakt dat institutionele bescherming van het leefmilieu afbrokkelt. Overheidsinstellingen bevoegd voor milieubescherming en -controle kunnen hun werk niet meer doen. Internationale samenwerkingsverbanden, zoals bijvoorbeeld de Black Sea Commission die waakt over de gezondheid van de Zwarte Zee, vallen stil, net als wetenschappelijk onderzoek en monitoring.

Een ander voorbeeld is illegale houtkap. Al vóór februari 2022 kapte Rusland op grote schaal bossen op bezet Oekraïens grondgebied. Maar sinds de invasie is de kaalslag exponentieel toegenomen, deels om de strijdkrachten van brandhout te voorzien, deels voor commerciële doeleinden.

Ook Oekraïne kampt met illegale houtkap, vooral in de Karpaten, in het westen van het land. Die nam evengoed toe in volume, omdat overheidsinstanties verantwoordelijk voor toezicht niet meer naar behoren werken. En corruptie wordt bovendien al te vaak onder de mat geveegd met de oorlogssituatie als rechtvaardiging.

Doelbewuste milieumisdaden

Het werk van milieu-inspecteurs Yulia Kalinina en Inna Krivko lijkt futiel in het licht van de verwoestingen die de oorlog aanricht. Maar Oekraïne neemt de oorlogsschade aan het milieu bijzonder ernstig. Kiev wil de ecologische schade van de Russische invasie zo gedetailleerd mogelijk in kaart brengen, in de hoop Rusland bij een eventuele vredesovereenkomst te laten opdraaien voor het geleden verlies. Ook in het tienpuntenplan dat president Zelensky al in november 2022 naar voren schoof als basis voor verdere onderhandelingen staat milieuschade expliciet vermeld.

Dat is een belangrijk gegeven, stelt Maksym Popov, adviseur van de procureur-generaal. Popov, voor de oorlog milieuadvocaat, leidt het onderzoek naar milieuschade veroorzaakt door de Russische invasie. ‘Milieuschade bleef bij vorige conflicten vaak buiten beeld. Oekraïne wil dit aspect van de oorlog op de voorgrond brengen’, vertelt hij. ‘De Conventie van Genève verplicht strijdende partijen om ernstige en langdurige schade te beperken. Maar Rusland pleegt doelbewust milieumisdaden, met het opblazen van de Kachovkadam als meest sprekende voorbeeld.’

Het verzamelen van data moet Oekraïne in staat stellen Rusland ter verantwoording te roepen. ‘Moskou moet betalen voor wat het heeft aangericht, niet Europa of de Verenigde Staten. Tegelijkertijd sporen we individuele bevelhebbers op die verantwoordelijk zijn voor specifieke oorlogshandelingen met milieuschade als gevolg.’

Het internationaal recht biedt mogelijkheden om milieuschade in de context van gewapend conflict te berechten, maar die zijn eerder beperkt. Popov pleit ervoor om ecocide op te nemen als internationale misdaad. ‘Het vernietigen van het milieu op grote schaal zou zo naast genocide en etnische zuiveringen komen te staan.’

Een langere versie van dit artikel verscheen eerder op MO.be