Ethiopië, het land van de voedselcrisis?

Volgens een pas uitgebracht rapport van de Verenigde Naties heeft Ethiopië momenteel te kampen met een van de ergste droogtes in de afgelopen 30 jaar. Ze luiden de noodklok: als er niet snel minstens 228 miljoen dollar aan hulp komt, dreigt honger. Hoe kan het dat het in Ethiopië zo vaak (bijna) mis gaat?

Bijna 85 procent van de Ethiopische bevolking voedt zich met landbouw afhankelijk van regen. In het noorden van Ethiopië is meer dan 90 procent van de oogst verloren gegaan. De droogte zorgt bovendien voor ernstige veesterfte, waardoor nomaden in het zuiden geen bron van inkomsten en voedsel meer hebben.  Een ernstige voedselcrisis dreigt dus begin 2016. De Ethiopische overheid heeft 130 miljoen dollar gereserveerd om de voedselcrisis af te wenden, maar volgens de VN is er zeker 228 miljoen dollar nodig. 

Een blijvend patroon
Voedselcrisissen zijn geen onbekend verschijnsel in de Hoorn van Afrika. Ook Ethiopië heeft een geschiedenis met droogtes die kunnen leiden tot voedselcrisissen en in een aantal gevallen tot zware hongersnoden met honderdduizenden doden als gevolg. Het bekendste voorbeeld is de hongersnood uit 1984, waarbij in drie jaar meer dan 400.000 mensen stierven van de honger. 
De afgelopen jaren heeft Ethiopië enorm veel internationale steun ontvangen. Tijdens de ernstige voedselcrisis in 1984 kreeg Ethiopië bijna 400 miljoen dollar aan hulp. Vanaf 2008 tot en met 2013 ontving Ethiopië ieder jaar 3,5 miljard dollar aan officiële ontwikkelingshulp.

Hoe kan het dat Ethiopië opnieuw een voedselcrisis voor de boeg heeft, terwijl het land zoveel buitenlandse steun heeft ontvangen en de Ethiopische overheid een stuk capabeler is dan jaren geleden? Hoe kan het dat Ethiopië nog steeds een chronisch voedselprobleem heeft? 

Klimaatverandering
Landbouw is voor bijna 45 procent verantwoordelijk voor het totale inkomen van het land. “Als een arme bevolking afhankelijk is van regenafhankelijke landbouw voor bijvoorbeeld goede weidegronden voor het vee, dan komt een droogte heel hard aan”, zegt Gerrit-Jan van Uffelen, een Ethiopiëspecialist die verbonden is aan de Disaster Studies Group van Wageningen Universiteit. Regens vallen in Ethiopië alleen in het voorjaar en zomer. Als in die periodes weinig regen valt, kan de landbouwsector bijna het hele jaar geen gebruik maken van regenwater. Bovendien zijn deze terugkerende droogtes niet bijzonder in Ethiopië. Sterker nog, ze komen steeds vaker voor en zorgen ervoor dat delen van de landbouwsector steeds meer onder druk komen te staan. De kans op het voorkomen van El Niño’s, de oorzaak van de huidige droogte in Ethiopië, zal toenemen door het opwarmen van de aarde.

Bevolkingsgroei
De bevolking van Ethiopië groeit nog altijd zeer sterk. In 1990 woonden er 48 miljoen mensen in Ethiopië, momenteel zijn dat er 99,5 miljoen. Het bevolkingsaantal is in 25 jaar tijd verdubbeld. De hoeveelheid mensen zorgt ervoor dat de druk op bestaande systemen in het land groter wordt. Hoewel de landbouwproductie sterk is toegenomen in delen van Ethiopië die geen last hebben van droogtes, heeft de snelle bevolkingsgroei er mede aan bijgedragen dat er nog steeds grote voedseltekorten zijn in het land.

De grootte van de crisis in perspectief
Ethiopië heeft een bevolking van bijna 100 miljoen mensen. Het land is in staat om meer dan 90 procent van de bevolking van eten te voorzien en zelfs in slechte jaren kan het overgrote deel van de Ethiopiërs van hun eigen land eten. Het probleem is de 15 procent van de bevolking die nu lijkt te worden getroffen door de crisis, want dat zijn 15 miljoen mensen. De kosten die gemaakt moeten worden om al deze mensen eten te geven zijn enorm. De 228 miljoen die nodig is volgens de VN lijkt een enorm bedrag, maar is vergeleken met de hoeveelheden mensen en voedsel helemaal niet zo veel.

Fragiele basis voor ontwikkeling door ondervoeding
Momenteel is ongeveer 44 procent van de kinderen in Ethiopië onder de vijf jaar chronisch ondervoed. Zeker 25,2 procent van de kinderen onder de vijf jaar heeft ondergewicht. Ethiopië heeft hiermee een serieus probleem voor de toekomstige ontwikkeling van het land. Chronische ondervoeding leidt onder andere tot achterblijvende ontwikkeling van spieren en hersencapaciteit, schoolverlaten en kwetsbaarheid voor ziektes. Dit legt extra druk op bijvoorbeeld medische voorzieningen en hulporganisaties. Het is volgens de VN uiteindelijk veel goedkoper en efficiënter om ondervoeding te voorkomen dan achteraf de gevolgen te bekostigen.

Revolutie rondom voedselhulp
Het is gezien de jonge leeftijd van meer structurele oplossingen niet gek te noemen dat droogte steeds weer tot een voedselcrisis leidt. Voor het millennium werd er op voedselcrisissen vooral gereageerd door middel van noodhulp in de vorm van ‘Food for Work’. Mensen moesten werken aan publieke voorzieningen en kregen in ruil daarvoor te eten.

Rond die tijd werd er door de Ethiopische overheid en haar internationale partners gezocht naar een meer structurele oplossing. Vanaf 2005 werden langetermijnprogramma’s geïntroduceerd, zoals het Productive Safety Net Programme, om in Ethiopië de voedselzekerheid te vergroten. Het veiligheidsnet, met onder andere opslag van voedsel, moest er voor zorgen dat de basale voedselbehoefte van de mensen werd gedekt, terwijl andere programma’s investeerden in de weerbaarheid van zelfvoorzienende boeren in tijden van crisissen door bijvoorbeeld het gebruik van greppels, kunstmest, irrigatie. 

Het safety net-programma functioneert goed, zeker in de hooglanden. Vooralsnog vallen de resultaten van de andere programma’s tegen. Van Uffelen: “De verwachtingen van deze programma’s lagen heel hoog.” Ethiopië is nog steeds een erg arm land, met miljoenen zelfvoorzienende boeren die erg afhankelijk zijn van regen. Droogte heeft een enorme impact, omdat mensen maar in beperkte mate over de middelen beschikken om hun oogst of vee te redden. Langetermijnprojecten slaan wel aan, maar kosten veel investeringen en regelmatig terugkerende droogte draagt daar niet aan bij.

Een onduidelijke politiek spel
Het omgaan met een voedselcrisis heeft bovendien een sterke politieke dimensie. Het opvangen van de crisis wordt deels vanuit de Ethiopische regering en deels vanuit de internationale gemeenschap in gang gezet.

Overdrijven is een kunst
Zowel de Ethiopische overheid als de VN hebben er belang bij een crisis op hun eigen manier te vertalen. De VN willen met hulp van donaties van landen en organisatie geld stoppen in de bestaande crisis-infrastructuur die Ethiopië nu heeft. Uit de praktijk blijkt dat er zelden het bedrag wordt opgehaald waar om wordt gevraagd. De genoemde 228 miljoen dollar kan om die reden bewust zijn overdreven om toch voldoende noden te kunnen dekken. William Davidson, freelance journalist in Ethiopië, schreef hierover in The Guardian dat donoren de aankomende crisis in Ethiopië niet als de meest ernstige beschouwen, vergeleken met bijvoorbeeld de Syrische vluchtelingencrisis. 

De Ethiopische regering is daarentegen terughoudender met het aankondigen van een crisis. Ook Ethiopië krijgt nooit het volledige bedrag waar ze om vragen vanuit de internationale gemeenschap. Ethiopië presenteert de crisis daarom als minder ernstig dan de VN doet. Het land wil onder de bevolking geen paniek zaaien en wil daarnaast internationaal overkomen als een land dat in ontwikkeling is en voedselcrisissen onder controle heeft. Dat wil niet zeggen dat Ethiopië geen actie onderneemt. Het presenteert alleen de crisis anders.

Gedeelde verantwoordelijkheid
De snelheid waarmee voedselhulp op gang komt is een gedeelde verantwoordelijkheid tussen de Ethiopische regering en de internationale gemeenschap. Tijdens de droogte in 2002 bereikte de eerste internationale voedselhulp de Ethiopische bevolking pas begin februari 2003 waardoor het aantal ondervoede mensen verdubbelde. Ook daarom zijn er in Ethiopië verschillende crisisprogramma’s opgezet. Het ontwerp van die programmas is mede de verantwoordelijkheid van mondiale organisaties als de VN en de Wereldbank en dat geldt ook voor de financiële voorziening van dat systeem. “Of dat systeem van voldoende middelen wordt voorzien om die nood daadwerkelijk af te dekken is maar de vraag, maar je kan niet verwachten dat Ethiopië het hele bedrag hiervoor zelf gaat betalen.”

Ook John Graham, directeur van Save the Children in Ethiopië benadrukte dat de internationale gemeenschap Ethiopië te hulp moeten schieten, verwijzend naar de voedselcrisis in 2011: “Het verzoek om hulp kan niet op een slechter moment komen met crisissen in Syrië, Irak, Jemen, Nepal en Zuid-Soedan. Maar we moeten leren van de geschiedenis en Ethiopië ondersteunen.”

Vooruitkijken
De Ethiopische overheid heeft samen met haar internationale partners veel vooruitgang geboekt als het gaat om noodhulp verlenen in tijden van crisis.Vooral vergeleken met omliggende landen laat Ethiopië zien crisissen redelijk goed op te kunnen vangen. Vergeleken met vroeger komt hulp sneller aan op de plaatsen waar het nodig is, informatie over de hulpbehoefte wordt eerder gegeven, de samenwerking met internationale organisaties is transparanter en de overheid zorgt in toenemende mate voor de beschikbaarheid van middelen voor het verlenen van hulp. Van Uffelen: “Als je het crisisbeleid in Ethiopië vergelijkt met hoe Somalië en Kenia omgaan met dit soort situaties, dan zie je in termen van respons dat Ethiopië het eigenlijk heel goed doet.” Dit blijkt ook uit nieuwsberichten over het optreden van de Ethiopische overheid: In augustus had de regering al 35 miljoen dollar gereserveerd voor de crisis en een deel van de getroffen mensen werd meteen voorzien van voedsel uit de crisisdepots van de overheid. Van Uffelen: “Er zijn goede waarschuwingsystemen. Ethiopië heeft een geschiedenis met voedselcrisissen, daar is veel van geleerd.”
 
Langzaamaan gaat het steeds beter met het land. De economische groei is de laatste jaren fors en de middenklasse wordt steeds groter. Op basis van die groei verwachten organisaties als de Wereldbank dat de Ethiopische regering meer verantwoordelijkheid neemt door een gedeelte van het nationaal bruto product te investeren in programma’s zoals het Productive Safety Net Programma. Van Uffelen: “De economische groei en de investering in dit soort systemen zijn belangrijk om de weerbaarheid van Ethiopië tegen crisissen te verhogen.” 

Naast economische groei gaat het ook op humaan en sociaal gebied beter met het land. Door verbeterde medische zorg is de kindersterfte drastisch afgenomen. Door investering in landbouw is er meer voedsel per persoon beschikbaar. Ook op het gebied van bestrijden van ondervoeding van kinderen heeft Ethiopië forse stappen gemaakt. Kinderen gaan vaker naar school en blijven langer studeren. Steeds meer industrieën, zoals de kledingindustrie, verhuizen vanuit Azië naar Ethiopië en dat zorgt voor werkgelegenheid. Er wordt geïnvesteerd in nieuwe elektriciteitscentrales en betere infrastructuur. In de hoofdstad Addis Abeba wordt de laatste hand gelegd aan een van de eerste tramlijnen in sub-Sahara Afrika. Het land barst van de ontwikkeling.

En deze crisis dan?
De ergste droogte in dertig jaar hoeft niet de ernstigste voedselcrisis in dertig jaar te betekenen. Er zijn internationale afspraken over het omgaan met dit soort crisissen. Natuurlijk zijn er omstandigheden waarin deze crisis kan uitlopen tot een hongersnood, zoals conflicten, verkeerde beslissingen van de overheid of een te late reactie van de internationale gemeenschap.

Maar Ethiopië is niet meer het Ethiopië uit 1984. De problemen zijn niet kleiner geworden, maar het crisisbeleid wel beter. Wanneer er genoeg voedselhulp vanuit de internationale gemeenschap wordt geleverd en de Ethiopische regering duidelijk is in wat het nodig heeft om de bevolking te voorzien kan een hongersnood worden voorkomen. Van Uffelen: “Het is gevaarlijk om te zeggen dat een hongersnood niet kan plaatsvinden, er zijn altijd omstandigheden waardoor dat wel kan zoals in het verleden meerdere malen is voorgekomen. Om een ramp te voorkomen moeten zowel de Ethiopische overheid als de internationale gemeenschap hun verantwoordelijkheid nemen.”