Nepal maakt zonder vrouwen een valse start

Foto: Sigrid Spinnox

Zwijgend staart ze uit het autoraampje naar de rijstvelden. Ze zit roerloos, lijkt zichzelf onzichtbaar te willen maken. Het moet een lange rit zijn. Gita, 16 jaar, werd een maand geleden op de markt in een dorp gekidnapt en meegenomen naar een hotel. Daar mishandelden en verkrachtten meerdere mannen haar, waaronder de burgemeester en soldaten van het regeringsleger. Gita wist te ontkomen.

Maar het was nog niet voorbij. 's Nachts stond het hele dorp op de stoep. De dorpelingen bedreigden en sloegen haar. De familie had schande over het dorp gebracht, vonden ze. Gita werd naar een opvanghuis gebracht in Rabajas, in het zuidelijke district Udayapur. Maar ook hier kon ze niet blijven. Het opvanghuis ontvangt voortdurend bedreigingen van het leger. Dus vertrekt Gita naar een ander opvanghuis, vier uur rijden van Rabajas. Nog nooit is ze zo ver van huis geweest.

Het verhaal van Gita is niet uitzonderlijk. Nepal is een patriarchale samenleving waar geweld tegen vrouwen veelvuldig voorkomt. Een vrouw staat onderaan de ladder. Er gaan veel minder meisjes dan jongens naar school. In sommige gebieden is het gebruikelijk dat een vrouw in het varkenshok verblijft zolang zij ongesteld is. Een vrouw die verkracht wordt, houdt meestal haar mond. Want de politie gelooft haar vaak niet – 'Bewijs het maar' – of bagatelliseert het: 'Ach, zo is onze cultuur nu eenmaal.' Bovendien vindt de gemeenschap dat je je omgeving niet te schande mag maken door aangifte te doen. Doet een vrouw dat wel, dan kan ze worden verstoten, zelfs door haar eigen familie.  

Bescherming
Gita gaat naar Biratnagar, naar een van de safehouses van het Women's Rehabilitation Centre (WOREC). Deze partner van ontwikkelingsorganisatie ICCO zet zich in voor de rechten van vrouwen in Nepal. Zo houdt de organisatie zich bezig met gezondheidszorg, vrouwenhandel, geweld tegen vrouwen, kinderrechten, microkredieten en duurzame landbouw. Ook heeft WOREC talrijke vrouwengroepen en -netwerken opgezet die zich binnen hun eigen gemeenschap inzetten om de situatie te verbeteren.

De strijd van WOREC laat in de praktijk zien waar VN-resolutie 1325 om draait. Dit document, kortweg '1325' voor insiders, is in oktober 2000 unaniem aangenomen door de VN-Veiligheidsraad. Het is opgesteld om de rechten van vrouwen in (post-)conflictgebieden te waarborgen. De resolutie pleit bijvoorbeeld voor extra bescherming van vrouwen en meisjes tegen geweld en verkrachting, en voor geschikte voorzieningen. Daarnaast benadrukt de resolutie dat er ook vrouwen aan onderhandelingstafels moeten zitten. Zij vormen tenslotte niet alleen de helft van de bevolking, maar zij hebben ook tijdens het conflict hun gezin – en vaak ook de gemeenschap – draaiende gehouden. Bovendien hebben ze ervaring met het bemiddelen in conflicten en hebben ze meer oog voor bijvoorbeeld het belang van gezondheidszorg en onderwijs. Ze moeten daarom een actieve rol spelen bij de wederopbouw van het land.

De Nepalese regering laat zich er weinig aan gelegen liggen, betreurt Jyotsna Maskay, directeur van WOREC. 'Als er eerst maar vrede is, denkt men, dan komt de rest vanzelf. Maar zo werkt het niet.' Nepal heeft net een verwoestende burgeroorlog tussen de regering en maoïstische rebellen achter de rug. In februari 2005 trok koning Gyanendra alle macht naar zich toe, in 2006 werd de autoritaire monarch gedwongen zijn macht op te geven nadat honderdduizenden boze burgers op straat hadden geprotesteerd. In december 2006 sloten regering en maoïsten een vredesakkoord, momenteel vormen zij een overgangsregering. Na de verkiezingen – gepland in april, maar al twee keer eerder uitgesteld – wordt het land een republiek, luidt de afspraak.

Het conflict heeft tien jaar geduurd en aan 14.000 mensen het leven gekost, meer dan 100.000 mensen raakten ontheemd. De vrouwen in Nepal hebben het extra zwaar te verduren gehad. 'Hun mannen waren weg: die vochten of werkten in het buitenland', zegt Jyotsna Maskay. 'Vrouwen moesten de kost verdienen.' In het zuiden was dit erg moeilijk, omdat dit gebied werd gecontroleerd door maoïsten en handel er onmogelijk was. 'Soms werden vrouwen verkracht als ze hout aan het verzamelen waren, vaak namen soldaten hun land in beslag. Soms vroegen de ene avond maoïstische soldaten ze om geld of onderdak en kwam de volgende dag het regeringsleger langs om ze te straffen.'

Ook nu het formeel vrede is, blijft de situatie gespannen. De overheidsstructuren stellen buiten Kathmandu weinig voor: op sommige plaatsen zijn bijvoorbeeld geen gezondheidsvoorzieningen. Omkoping en bedreiging zijn heel gebruikelijk voor mensen met macht die hun zin willen krijgen. Het zuiden is weer vrij toegankelijk, maar de economische situatie is zwak en de regio blijft onrustig. Het gebied telt inmiddels 23 splintergroeperingen die vinden dat de overheid hen in de steek laat. Zij aarzelen niet om geweld te gebruiken.

'Vrouwen zijn extra kwetsbaar, het geweld ten opzichte van hen groeit', stelt Jyotsna Maskay. 'Er is geen recht, geen veiligheid in ons land. Onlangs heeft een splintergroep in deze regio een groep maoïstische vrouwen gekidnapt, verkracht en geofferd aan een god.'

Voor deze vrouwen en voor een meisje als Gita kan 1325 essentieel zijn, denkt ze. 'Voor Gita proberen we een veilige plek te vinden, maar het gaat om zó veel vrouwen. De overheid zou zelf opvanghuizen moeten opzetten, bij elke politiepost zou een vrouwelijke politiefunctionaris moeten zijn.'  

Verkocht
Vrouwen zijn niet alleen slachtoffers. Wie Maya Bhandari één keer heeft horen praten, weet dat zij niet zal rusten voordat er recht gedaan wordt. De vrouwenrechtenactiviste zet zich in voor vrouwen die slachtoffer zijn geworden van verkrachting en mensenhandel. 'Ik help de vrouwen hun zaak voor de rechter te krijgen', zegt ze. 'Dat is hier niet vanzelfsprekend.'

Ze probeert nu een vrouw te helpen die via een Nepalees agentschap als gastarbeider naar Qatar vertrok, maar ter plekke verkocht bleek te zijn aan een familie. Ze moest achttien uur per dag werken en werd 's avonds verkracht door een groep mannen. De vrouw wist te vluchten, maar vond in Nepal geen gehoor voor haar verhaal. "Je vertrok toch zelf?" zegt de politie dan. We hebben heel veel druk uitgeoefend en inmiddels nemen ze haar geval in behandeling. We zijn alleen bang dat de politie zal worden omgekocht door het agentschap.'

Bhandari is niet de enige die zich, soms met gevaar voor eigen leven, voor anderen inzet: ze is lid van het Women's Human Rights Defenders Network in Udayapur, een van de netwerken van WOREC. 'Ons netwerk groeit. Steeds meer vrouwen realiseren zich dat we iets kunnen bereiken als we ons sterk maken.'

Ook de vrouwengroepen die WOREC traint, zijn vastbesloten iets te veranderen aan hun omstandigheden. Zij geven trainingen aan hun dorpsgenoten: over gezondheid, medicinale planten, leiderschap. Ze verstrekken microkredieten, zetten werkgelegenheidsprojecten op en als er conflicten zijn, bemiddelen ze. 'Dit soort groepen maken het verschil', benadrukt Jyotsna Maskay. 'De overheidsstructuren in ons land zijn vernietigd. Dít zijn structuren waarvan je gebruik kunt maken. Maar de overheid is daar blind voor. Er zijn allerlei beloftes gedaan, maar niets wordt geïmplementeerd. Bij het vredesproces zijn nauwelijks vrouwen betrokken geweest. We hebben de commissie die de plannen voor dit jaar heeft gemaakt, gevraagd om rekening te houden met vrouwen, maar zagen daar weinig van terug.'

Maskay realiseert zich dat 1325 geen standaardchecklist is. 'Waar het om gaat, is dat de overheid luistert naar vrouwen.' Soms gaat dat om eenvoudige dingen. 'Om aan het reïntegratieprogramma voor ontheemden mee te kunnen doen, moet je bijvoorbeeld je naam opgeven. Sommige vrouwen doen dat niet, bang dat het leger of de rebellen ze kunnen opsporen. Als er een vrouw aan de onderhandelingstafel gezeten zou hebben, was er een grotere kans geweest dat hiermee rekening was gehouden.' Het probleem is volgens Maskay dat het moeilijk is de bestaande structuren te doorbreken. 'Degenen die de macht hebben, zijn meestal mannen: hindoes uit de hoogste kaste.'  

Vuist
Ook op internationaal niveau zou 1325 wel iets meer voor het voetlicht mogen worden gebracht, vindt WOREC. 'De VN- en de EU-missies in Nepal hebben wel een groep die zich met de resolutie bezighoudt, maar ze zijn absoluut niet effectief', vindt Renu Rajbhandari, voorzitter van WOREC. 'Om iets te bereiken, moet je eerst de verhoudingen in ons land goed analyseren. Maar de VN en de EU focussen zich alleen op Kathmandu en een aantal makkelijk toegankelijke gebieden. Terwijl daarbuiten ontzettend belangrijk werk gebeurt.'

'Er moet nog veel veranderen', geeft Lesley Abdela toe. Als gender advisor is zij ingehuurd om binnen de VN-organisaties en een aantal Nepalese organisaties de kennis over 1325 te vergroten. 'Er is een handboek met richtlijnen met betrekking tot vrouwen en geweld [zie websites, MA]. Het punt is alleen: men begrijpt projecten die zich op vrouwen richten, maar men begrijpt niet hoe je gender structureel deel laat uitmaken van je agenda, zodat je altijd en op alle onderdelen rekening houdt met vrouwen.'

De resolutie gaat niet alleen over vrouwen aan de onderhandelingstafel, maar ook over onderwerpen als het aantal vrouwen in vredesmissies en een aanspreekpunt op het gebied van gender op de ambassade. Abdela denkt dat internationale spelers meer met hun vuist op tafel zouden moeten slaan. Zij zouden moeten eisen dat vrouwen aan de onderhandelingstafel zitten en ze moeten ook zorgen dat er binnen hun eigen organisaties vrouwen op hooggeplaatste posities aangenomen worden. 'Onderhandelaars hebben vrouwen in de steek gelaten.'