Kan een zorgvuldig opgebouwd en goedlopend project in een paar dagen tijd ontploffen? Ondenkbaar, zou je zeggen. Toch overkwam het Janneke Smeulders en Peter den Hond van sociale onderneming FairMail. In oktober maakten ze bekend dat ze hun project in India noodgedwongen hadden stopgezet.
Door Mirjam Vossen. Foto’s: FairMail
De afgelopen vijf jaar leerden 16 tieners bij FairMail India fotograferen. Van hun foto’s werden wenskaarten gemaakt en met de opbrengst betaalden de tieners hun studie. Tot het afgelopen zomer heel erg mis ging. Janneke Smeulders is inmiddels van de ergste schrik bekomen, al is de kater nog niet helemaal verdwenen. Voor MyWorld wil ze het verhaal vertellen, op een voorwaarde: geen details over de teamleden, omdat hun privacy te beschermen. Op een zonnige novemberdag treffen we elkaar in een bruin café in Den Bosch.
Wanneer merkten jullie dat het mis ging in India?
“Half juli kreeg ik van iemand uit het team een dringend verzoek om een Skypegesprek. Ik hoorde dat er iets was voorgevallen in het team, en dat iemand een fout had gemaakt. Daarna ging het razendsnel: de volgende ochtend werd een van de teamleden door de politie opgepakt. Tot de dag van vandaag zit hij in de cel, zonder dat goed is uitgezocht wat er precies is gebeurd.”
Heftig. Weten jullie inmiddels wat er aan de hand is?
“Grotendeels wel. Een van de teamleden heeft een paar andere leden niet respectvol behandeld. Dat had op zich nog wel opgelost kunnen worden, maar de teamleden horen tot families waartussen al jarenlang een vete bestaat. Meerdere familieleden gingen zich ermee bemoeien. Toen is de zaak geëscaleerd.”
Daar zaten jullie dan, in Nederland, terwijl een van jullie medewerkers in een Indiase gevangenis zat. Wat hebben jullie gedaan?
“Onze eerste impuls was: we gaan erheen! We moeten daar zijn om hem uit de gevangenis te krijgen. Maar al snel beseften we dat dat geen enkele zin zou hebben: wanneer ze in India in de gaten krijgt dat er blanken in de buurt zijn, dan ruiken ze geld. Bovendien werd het voor ons zelfs gevaarlijk: er gingen al snel allerlei de wildste geruchten rond over FairMail. Het bedrijf werd heel erg zwart gemaakt. We liepen het risico om zelf in de gevangenis te belanden als we in de buurt zouden zijn. Vanuit Nederland hebben we het bedrijf opgedoekt, we hadden geen andere keus. We staan aan de zijlijn. Heel frustrerend.”
Achteraf is het altijd makkelijk praten. Maar toch: hadden jullie dit kunnen zien aankomen?
“Dat hebben we ons ook afgevraagd. Kwam het misschien doordat we zo ver weg zijn? Hebben we daarom niets van de spanning in het team gemerkt? Het antwoord is nee. Het conflict tussen de teamleden vond al een tijd geleden plaats, nota bene op een moment dat wij zelf in India waren. Het gebeurde bij wijze van spreken onder onze ogen. Wie wil, kan altijd iets verborgen houden voor anderen.
Natuurlijk hebben we ons ook de vraag gesteld of we het hadden kunnen voorkomen. Het antwoord daarop vind ik heel moeilijk. Je kunt niet alles voorzien en niet alles controleren. In het conflict speelde jaloezie tussen teamleden een rol. Ze waren als gelijken begonnen, maar inmiddels had een van hen meer bevoegdheden dan de ander. Dat was een bewuste keuze van ons, die we uitgebreid met alle teamleden hadden besproken. Niemand had er problemen mee, maar misschien hebben we het risico van jaloezie toch onderschat. Anderzijds: moet je dan nooit een teamlid bevorderen, hoeveel talent hij ook heeft, omdat anderen dan misschien ooit jaloers worden? Ontwikkeling is conflict, je kunt nooit iedereen blij maken. Je moet accepteren dat er af en toe problemen zijn. Bovendien: FairMail heeft vijf jaar op deze manier gewerkt en jaloezie is nooit een probleem geweest. Ook in Peru, waar we ons andere FairMail-bedrijf hebben, is het niet aan de orde.”
Denk je dat de Indiase cultuur, of cultuurverschillen tussen Nederland en India, ermee te maken hebben?
“Dat speelt zeker een rol. In India is eer belangrijker dan eerlijkheid. Ik ben opgegroeid met het idee dat eerlijkheid het allerbelangrijkste is, maar in India willen mensen boven alles hun eer redden. De ‘benadeelde’ familie vindt het dan ook prima dat het teamlid in de gevangenis zit: zij voelden zich in hun eer aangetast. Het doet er voor hen niet toe wat er werkelijk is gebeurd.
We merkten die spanning tussen ‘eer’ en ‘eerlijkheid’ ook aan reacties van de teamleden. Met elk van hen hebben we na dit incident uitgebreid geskyped. We vroegen: ‘vertel ons eerlijk wat er is gebeurd’. Uiteindelijk kregen we allemaal verschillende verhalen, die niet met elkaar te rijmen waren. Dat betekent dat teamleden glashard hadden gelogen. Ook voor hen, of een aantal van hen, gold dat loyaliteit en eer belangrijker waren dan de feitelijke waarheid.”
Snap je dat?
“Ja, ik begrijp het, maar ik voel me ook gepasseerd. Velen wisten al langer dat er iets aan de hand was, maar niemand heeft me iets verteld. Het contact met individuele teamleden is goed, maar het vertrouwen om met hen als team door te gaan is weg.”
Jullie zijn een ervaring rijker. Wat zou je willen meegeven aan andere mensen met projecten in ontwikkelingslanden?
“Je kunt niet alles voorkomen. Wij zijn best wel control freaks, maar menselijk gedrag kun je niet controleren. Wel kun je vooraf bij een aantal dingen stilstaan. Wat zijn bijvoorbeeld de belangrijkste waarden op de plek waar je werkt? Is dat eer, zoals bij ons project in India? En hoe ga je daarmee om? Want als er iets mis gaat, dan wordt dát een groot iets. Daar moet je je niet door laten verrassen.”
Hoe gaat het verder met de FairMail-tieners?
“FairMail India bestaat niet meer, maar de kaarten van de tieners worden nog steeds verkocht en ze verdienen er nog steeds geld mee. Asha Deep, een school in de buurt, helpt ons nu verder. Een van onze managers kan vanuit die school het ‘FairMail-werk’ doen. Hij beheert de fondsen van de tieners, beantwoordt mails en betaalt geld uit. Voor de tieners die nog niet zo lang bezig waren, en die dus niet zoveel kunnen verdienen, zoekt Asha Deep extra studiefondsen. Daar zijn we heel blij mee.”
En met het teamlid dat in de gevangenis zit?
“We kunnen hem niet persoonlijk spreken, maar van anderen horen we dat hij zich goed staande houdt. Maar zijn vooruitzichten zijn onzeker. In India zit je blijkbaar in de gevangenis tot bewezen is dat je het níet hebt gedaan. Half december komt zijn zaak opnieuw voor. We hopen dat hij dan op borgtocht vrij komt.”
En hoe gaat het met jou?
“Het is een soort rouwproces. Een vreemd rouwproces. We zijn niet meer in India geweest, we hebben de tieners niet meer gezien, we hebben niet samen kunnen opruimen. Het is toch je kindje dat je begraaft, maar we hebben geen afscheid kunnen nemen. Bovendien zit een van onze mensen nog steeds zonder fatsoenlijk proces in de gevangenis, ik word akelig als ik daaraan denk. Maar ons werk gaat gewoon door. Binnenkort gaan we vijf maanden naar Peru. Daar loopt het goed en misschien kunnen we FairMail op termijn in die regio uitbreiden”.
Ben je, achteraf, ook een illusie armer door het Indiase avontuur?
“Nee, dat ben ik niet: ik zou, ook in India, toch weer begonnen zijn. Soms mislukt er iets, maar de totale balans is nog steeds positief: vijf jaar lang heeft het project goed gedraaid. Dat zien we ook terug aan commentaren van de FairMail-tieners op onder andere Facebook: “Dit pakken ze ons niet meer af!”
