Naar aanleiding van een nieuwsblog op de vice versa website over ‘DE N VAN NGO’ zal ik proberen onder woorden te brengen waarom ik geloof dat een herwaardering van de analyse van het maatschappelijk middenveld nodig is en waarom het werk van Defourny en Pestoff daarbij behulpzaam kan zijn. Ik moet daarbij zeggen dat ik nog naarstig op zoek ben naar niet-westerse brillen en dat het voorlopig voor mij nog even behelpen is op dat punt. Suggestie daarvoor zijn van harte welkom. Toch denk ik dat zolang je je bewust bent van de bril die je gebruikt (en de beperkingen van de glazen) ze wellicht helpen om dingen wat scherper te zien. Hopelijk levert het geen bijziendheid op, maar verhelpt het dat een beetje. Kan je er niks mee, zet ‘m dan vooral niet op.
Dus de vraag is: Wat zien we door de bril van Defourny en Pestoff ? We zouden er een mooi leertraject over kunnen optuigen, maar daar lijkt het niet het juiste moment voor te zijn. Dus dan maar online, waarbij ik graag reacties hoor die iets verder gaan dan Piets opmerking over 25 keer in 40 jaar dit debat te moeten voeren. Piet en ik waren collega’s in de ICCO alliantie, en ik waardeer zijn no-nonsense inzet en aanpak die hem waarschijnlijk deze uitspraak ontlokte. Hopelijk lukt het me om aan enige ‘sense-making’ te doen. Ik wil graag een pleidooi voeren voor de noodzaak om lokale dimensies van het middenveld (als het al bestaat) bepalend te laten zijn voor de inzet op capaciteitsversterking.
1. Kwaliteitsvolle verbindingen
In het leggen van verbindingen tussen verschillende middenvelden, is het van belang dat fair play wordt toegepast, en dat niet veronderstelde legitimiteit (ook niet van ‘zuidelijke’ dochter-NGOs) als uitgangspunt wordt genomen.
Die legitimiteit zal moeten worden getoetst aan het perspectief van de lokale bevolking. Zij gooien vaak Overheid/VN/NGOs op een hoop, en terecht. Omdat NGOs steeds meer uitvoerders van overheidsbeleid zijn geworden (onder druk van Parijs en Accra en nu ook Busan). Geen probleem, want die heb je ook nodig. Maar in het direct financieren van NGOs komen ook criteria om de hoek kijken die in verband staan met de doelstelling van het versterken van het maatschappelijk middenveld. Statelijke aanpakken met NGOs als tijdelijke uitvoerders is geen probleem in landen met een redelijke democratie. Maar is een groot probleem in landen waar het sociaal contract met de staat flinterdun is. Veel grass-roots benaderingen ontspringen vanuit de werkelijkheid dat er gewoon geen middenveld is om een contract mee te sluiten. Dat dwingt je vervolgens om de informele sfeer in te gaan waar het associatieve leven dan toe is beperkt (en vaak veelvuldig floreert). En dat binnenstappen is lastig wanneer je flink wat geoormerkte overheidsfinanciering met je meedraagt.
2. Analyse van de lokale maatschappelijke werkelijkheid
Een aantal organisaties heeft op de recente CIVICUS conferentie in Canada de handen ineen geslagen omdat ook zij observeren dat civil society op een kruispunt staat, en de lokale dimensies van civil society buiten beeld dreigen te raken. Er is een noodzaak om telkens weer de lokale dynamiek te pakken te krijgen en daarop in te kunnen spelen (zonder die te kunnen sturen).
Dit vraagt niet om versimpelde aanpakken, maar om een helder analysekader waarbij niet van westers georienteerde staatsmodellen uit wordt gegaan maar de dimensies van het lokale bestuur voldoende recht wordt gedaan. Dus de Pestoff driehoek van staat, private sector en gemeenschap (met het middenveld daartussen) is vooral een westers verhaal.
Het bestuur kan in diverse contexten op hele andere manieren vorm krijgen. Het streven naar een westers democratisch model kan dat soms zelfs in de weg zitten en lokale machtsevenwichten verstoren. Een paar voorbeelden:
a. Brazilië: een punt ipv een driehoek?
Een Braziliaanse professor zei bij een SID lezing op de VU dat in Brazilië iedereen gelinkt staat aan iedereen. De driehoek van Defourny en Pestoff zou in zo’n geval een punt of circel opleveren (alle hoeken van de driehoek zijn naar het midden opgeschoven). Resultaat: geen middenveld, maar veelvuldig associational life. Transparantie? Macht? Corruptie? Hoe ziet dat er uit in zo’n context?
b. Landen als Egypte en China: lijnen ipv driehoeken?
In andere landen zie je dat er een middenveld ontbreekt omdat de staat (of het leger) en de private sector een verbond met elkaar hebben gesloten, en dus naar elkaar zijn opgeschoven. Dan kom je uit bij een lijn. In dat laatste geval praat je over een zeer instabiele constructie en daarvan hebben we de voorbeelden in Noord-Afrika gezien, en een aantal landen in zuidelijk Afrika staan wat dat betreft ook op de nominatie. China realiseert zich dit als geen ander, en is stevig aan de gang gegaan met het herwaarderen van de oude wijsheidstradities ontleend aan de vermaarde Confucius (500 vc). Dit dient geen ander doel dan het sterker doen wortelen van de Chinese bevolking in de eigen historie om te ontsnappen aan de nivellerende moderniteit vanuit het westen. Het is maar de vraag of dit gaat lukken.
Ook Europa kan zich wat dat betreft warm maken voor een roerig decennium (maar om dat te zien heb je geen model nodig). Een perfecte driehoek is de meest stevige vorm heb ik me bij constructieleer laten vertellen. Overigens niet het vak waar de gemiddelde socioloog of politicoloog wellicht warm voor loopt en dus wellicht ook niet tot de verbeelding sprekend 🙂 Driehoeken waarvan een zijde te kort is beduidend minder stevig. Er zijn twee manieren waarop de perfecte driehoek tot een lijn kan verworden. Door repressie van het maatschappelijk middenveld of door absentie ervan.
3. Relevantie van bovenstaande bril voor positionering van N-GOs.
Hoe kan deze analyse bijdragen aan een rolbepaling t.a.v. het bevorderen van gelijke kansen en gelijke rechten en eerlijker verdeling van welvaart? En hoe brengt het de overheid terug bij haar primaire taak om te werken aan een sterke samenleving? Ik wil drie toepassingen bespreken: breekijzer, hefboom en financiering.
a. breekijzer: In elk geval lijken sommige Afrikaanse regeringen zich heel bewust van het potentiële gevaar van internationale verbindingen voor de stabiliteit in het land (lees het behoud van een brede machtsbasis). In landen waar de overheid niet zoveel op heeft met hun eigen civil society kan een krachtig middenveld van een ander land soms als breekijzer werken. Die realisatie heeft in diverse landen ook reden gegeven om in de regulering van NGOs juist de nadruk te leggen op autonome en endogene krachten. Iets waar de (statelijke) donoren soms nog wel begrip voor hebben. En bij een voldoende democratische regering is dat ook een goed streven. Maar waar het nog niet zo wil lukken met die democratie is wetgeving is er vaak niet op gericht om het middenveld te versterken, maar om de supply lines (via INGOs) af te snijden en het juist te verzwakken. Ook waar het breekijzer wel met succes wordt toegepast is het van belang om te zien welk nieuw reguleringsmechanisme wordt opgetuigd en welke functie die vervult en of het in staat is de ruimte van een middenveld weer te genereren door wat meer scheiding tussen de domeinen aan te brengen.
b. hefboom: Verbindingen tussen de diverse middenvelden kunnen behulpzaam zijn in het vergroten van dat middenveld wanneer die voldoende onafhankelijk van overheidsbemoeienis tot stand kunnen komen, en op integere manier de belangen van de eigen bevolking (en gemarginaliseerde groepen daarbinnen) waar nodig voor het internationale voetlicht te brengen.
c. financiering: De haast die Piet heeft om de vaak hybride organisaties (of lokale ‘dochterondernemingen’ van externe donororganisaties) meteen maar te verbinden met de statelijke vertegenwoordigers van andere landen haalt m.i. juist de hierboven beschreven dynamieken als hefboom of breekijzer voor verandering eruit. ICCO zelf heeft in Zuid-Afrika maar ook in Zuid-Amerika op deze manier bijgedragen aan maatschappelijke veranderingsprocessen door veranderkracht zowel materieel als moreel te ondersteunen.
4. Functionelere complementariteit
Complementariteit zou wat mij betreft dan ook veel functioneler ingestoken moeten worden: intensief overleg met een centrale rol van ambassades die zich laten voeden door wat er leeft in het middenveld terwijl financieringsstromen gescheiden blijven. In een aantal gevallen is het bittere noodzaak om dit niet door de lokale partners te laten doen omdat er teveel risico’s gepaard kan gaan met een directe profilering richting een ambassade. De NGOs die minder risico’s lopen hebben vaak wel een lijntje naar de ruling party. Juist de inzet van Nederlandse organisatie kan deze politisering van de hulp helpen ontzenuwen. Maar die zullen dan wel hun eigen prioriteiten los moeten laten, en zich goed richten op de lokale politieke processen. Dit vereist vaak een lokale aanwezigheid in combinatie met een sterke lobby in Nederland.
5. Organisatorische implicaties
Regionale kantoren kunnen maar een beperkte rol hebben waar het gaat om het verbinden van de middenvelden. Zij kunnen alleen een goede rol spelen als er ook op statelijk niveau een sub-regionale ophanging is. Maar dat vereist een andere rol dan projectfinanciering, meer gericht op sub-regionale accountability gelinkt aan het beheer van de publieke goederen die worden gedeeld (zoals water, klimaat en infrastructuur) en waar nodig marktregulering. Regionale bijeenkomsten zijn echter wel van belang, zodat regionale politieke dimensies in onderlinge samenhang begrepen worden, en die kunnen soms aangeplakt worden tegen overheidsbijeenkomsten. Maar behoud dan wel een eigen focus en laat je agenda niet te veel worden bepaald door de statelijke actoren. Concluderend: veel sympathie voor de dadendrang van Piet, maar ook een oproep om daarin niet het kind met het badwater weg te gooien en goed te luisteren naar hoe partnerorganisaties zelf aankijken tegen een directe financieringsrol vanuit ambassades.
