Tegen de achtergrond van het Nederlandse voorzitterschap van de raad van de EU, is Reinier Vriend voor OneWorld.nl op zoek naar de Europese waarden van alledag. In de serie #ThisIsMyEurope spreekt hij Europeanen van allerlei pluimage om te ontdekken wat Europa voor ons betekent. Deze week spreekt hij in Sarajveo de Bosnische regisseur Zulfikar.
“Europa heeft niet altijd dezelfde betekenis voor mij. Ik kan het zien als de landmassa waarop ik ben geboren, een plek waar ik me thuis voel, maar ook als een cultuur waaraan ik deelneem: het is tegelijkertijd niets, en ook alles.”
Zulfikar Filandra (26) werkt als film- en theaterregisseur. Ik ontmoet hem in het rokerige café 'Balkan Express' in Sarajevo, vernoemd naar de mythische trein die het zuidoosten van Europa doorkruiste. Zulfikar werkt nu als assistent-regisseur aan de voorstelling 'What is Europe?' van András Urbán. Het is een kritisch stuk, uitgevoerd door Bosnische acteurs, dat ingaat op de Europese identiteit van voormalig Joegoslavië.
Het lijkt nu mainstream geaccepteerd dat de islam on-Europees is. Maar in het geval van Bosnië gooi je daarmee vijfhonderd jaar aan Europese islam overboord
Ik vraag hem naar Bosnië en Europa. “Men vindt het hier moeilijk om die vraag te beantwoorden. 't Is interessant dat het dilemma van wel/niet Europeaan-zijn door zovelen wordt gedeeld. Het lijkt erop dat simpelweg op het Europese continent bestaan an sich niet voldoende is.” Zulfikar denkt dat Bosniës islamitische tradities daar iets mee te maken hebben. “Het lijkt nu mainstream geaccepteerd dat de islam on-Europees is. Maar in het geval van Bosnië gooi je daarmee vijfhonderd jaar aan Europese islam overboord. Hier voelen we, en dat geldt ook voor mij persoonlijk, dat de Europese en islamitische identiteit complementair zijn.”
Obstakels
Een andere factor is hoe Europa en EU synoniemen lijken. “In dat geval is het niet EU-lid zijn een een obstakel voor identificatie met Europa. De consequenties zijn niet te negeren, het beïnvloedt mobiliteit en werk. Als Bosniër kan ik niet naar Groot-Brittanië zonder een visum. Ik word erdoor beperkt, en net als elke andere Bosniër zorgt het ervoor dt ik me afvraag hoeveel ik aan dit continent heb. Ja, het is mijn continent, maar hoeveel van de mogelijkheden die gewone Europese burgers hebben zijn voor mij beschikbaar?”
De uitzonderingspositie brengt een zekere trots met zich mee. “Als we niet Europees zijn, wat wel? Er is een 'Balkanidentiteit'. Zijn we barbaars? In vergelijking met de EU zouden we met enige trots zeggen van wel. We zouden onze ontspannen omgang met instituties en het juridische systeem verdedigen. Is dat goed? Ik zou zeggen van niet, maar het laat zien hoe ongelijk zaken zijn op dit continent.”
Het is de saus die wij hebben en de EU mist. Een soort innerlijk vuur
Zulfikar ziet er een verdedigingsmechanisme in dat voortkomt uit een minderwaardigheidscomplex. “Wij kunnen geloven dat we beter zijn dan de EU. Een uitdrukking die dat beschrijft is saft, wat saus betekent. Het is de saus die wij hebben en de EU mist. Een soort innerlijk vuur. Het idee dat het leven hier rijker is en beter smaakt. Bosniërs geloven graag dat onze vriendschappen echter zijn, dat we meelevender zijn dan het Westen. Dat we diepgeworteld zijn, de essentie raken, dat we dichter bij het Echte kunnen komen. Het is waarschijnlijk niet echt zo, maar het is interessant om na te gaan waarom de mensen dat hier denken.”
Er ligt een tegenstrijdigheid aan ten grondslag. “Op hetzelfde moment denken Bosniërs dat ze het niet waard zijn om deel uit te maken van dat Europa. Onze recente aanmelding voor de EU gaat in tegen het populaire idee dat als wij ergens onderdeel van kunnen zijn, het allemaal niet zoveel voor kan stellen. Dat laat wederom zien hoe laag we onszelf inschatten.”
Voor succes in Europa moet je blank zijn en feeling hebben met de christelijke traditie
Toch denkt Zulfikar dat de toekomst van Europa afhangt van een conflict tussen arm en rijk, niet tussen verschillende landen. “Ik woonde in Dublin toen er in 2011 in Londen rellen plaatsvonden. Ik woonde daar in een deel van de stad dat werd bewoond door mensen uit Azië, Afrika en Oost-Europa en kon me identificeren met de protesteerders. De boodschap die mensen met deze achtergrond krijgen is dat we op papier allemaal gelijk zijn, maar dat je voor succes in Europa blank moet zijn en feeling moet hebben met de christelijke traditie. We moeten Europa's koloniale verleden niet vergeten en de woede die het nog steeds oplevert.”
Nee, echt waar, we staan er goed voor
Zulfikar reflecteert op de hervormingsprotesten in Bosnië in 2014. “Ik was erbij op de eerste dag. Het was een moment van geweld, het uiten van een enorme frustratie. Het voelde extreem belangrijk op dat moment, net zoals het op de een of andere manier vandaag extreem onbelangrijk lijkt. Waar is het gebleven?” Maar Zulfikar ziet dat mensen in Bosnië zich weren op manieren die niet overeenkomen met het populaire zelfbeeld. “De negatieve zelfrepresentaties zijn alleen het maintstreampersectief. Ik geloof dat ze express pessimistisch zijn. Wat ik zie is dat er veel fantastische jonge mensen bezig zijn in cultuur, zaken, IT; hard aan het werk en met resultaten om trots op te zijn. Zij zijn onze toekomst.” Na een korte pauze: “Nee, echt waar, we staan er goed voor.”
