Wat vindt de Afrikaan nou eigenlijk van al die blanke vrijwilligers?

Ik blijf het maar een apart fenomeen vinden. In het debat over het goed en kwaad van vrijwilligerswerk in Afrika vraagt niemand aan de Afrikanen zelf wat zij ervan vinden. Ik moet bekennen dat ik als student Culturele Antropologie en Ontwikkelingsstudies getraind ben om altijd ieders perspectief in beeld te brengen, maar dan nog. In de OneWorld themaspecial met de titel Witte redders – Vrijwilligers onder vuur werden 14 pagina’s gewijd aan het onderwerp, waarvan geen één over het perspectief van de Senegalees, Keniaan of Ghanees over wat hij of zij nou eigenlijk vindt van de 'witte redders'.

In beeld brengen wat mensen ter plekke hebben aan vrijwilligers
Vorig jaar vertrok ik voor drie maanden naar Zuid-Afrika, een van de meest populaire bestemmingen voor vrijwilligers in Afrika. Mijn doel: het in beeld brengen wat de mensen daar nou eigenlijk hebben aan de vrijwilligers. Voor mijn onderzoek heb ik met veel verschillende Zuid-Afrikanen gesproken, met blanke en zwarte Zuid-Afrikanen, oude en jonge mensen, mensen binnen en buiten de vrijwilligersprojecten. Al die mensen hadden op de een of andere manier een band met een vrijwilliger, als vriend, relatie of collega: dat maakte mij niet uit. Ik was erg benieuwd wat deze mensen nou hadden aan de vrijwilligers.

Zwarte mensen wonen in townships, de blanken in het stadscentrum 
Toegegeven, de situatie in Zuid-Afrika is vrij uniek. Het apartheidsverleden maakt het hele vrijwilligersverhaal een stuk ingewikkelder dan in Uganda of Malawi. Ook al is apartheid in Zuid-Afrika inmiddels al meer dan twintig jaar officieel afgeschaft, op het platteland speelt het nog steeds een belangrijke rol in het dagelijks leven van zowel blanke als zwarte Zuid-Afrikanen. Om te beginnen leven zwarte mensen meestal nog steeds in townships, terwijl blanken in het centrum van de stad verblijven of buiten de stad hun eigen boerderij onderhouden. Het veldwerk voor mijn onderzoek vond niet plaats in Kaapstad of Johannesburg, maar in het bushveld van Groot Marico, in 'the middle of nowhere' dus.

'Volunteers are colour blind' 
Ik kwam er snel achter dat de vrijwilligers een belangrijke tussenpositie innamen in het dorpje Groot Marico en omgeving. Veel mensen met wie ik sprak, zowel zwarte en blanke mensen, waren ervan overtuigd dat vrijwilligers een brug sloegen tussen de zwarte en witte bevolking op het platteland. “They don’t know what is apartheid”, “They are colour blind” en “They are part of the healing process”, hoorde ik mensen in interviews zeggen. Vrijwilligers maakten vrienden met zowel blanke en zwarte mensen, ze maakten geen onderscheid op basis van huidskleur. Voor de Zuid-Afrikanen die opgegroeid waren in een systeem van zwartwitdenken en continu onderscheid maakten, was dit nogal opmerkelijk en inspirerend.

Impact op volgende generaties
Ik hoorde verhalen van verjaardagsfeestjes van vrijwilligers waarbij deze zowel de blanke boeren uit de regio als ook hun zwarte collega’s van hun werk uitnodigden. Zonder de vrijwilligers zouden deze mensen nooit met elkaar in contact gekomen zijn. Ook al waren mensen zich bewust dat dit maar kleine stapjes waren in een lang en ingewikkeld proces, ze vertelden me allemaal dat de vrijwilligers een impact hebben op de volgende generaties. De kinderen met wie vrijwilligers vaak contact hadden in de projecten, groeiden namelijk op met het beeld dat zwarte en blanke mensen goed samen kunnen werken en respect hebben voor elkaar.

Vrijwilliger met voorbeeldfunctie
Naast deze vrij uitzonderlijke uitkomst hadden de mensen rond Groot Marico nog veel meer aan de 'witte redders'. Zo vertelden zwarte mensen in interviews vaak dat ze het fijn vonden om met een vrijwilliger bevriend te zijn omdat ze van hem of haar vrijwel altijd geld konden lenen, erg handig natuurlijk als je beltegoed op is of als je naar een begrafenis moet maar niet genoeg geld hebt voor vervoer. Vooral voor jonge, zwarte Zuid-Afrikanen was het bijzonder dat ze de vrijwilligers konden vertrouwen en met hen over van alles en nog wat konden praten, dus ook over thema’s als hiv en aids. Voor veel zwarte jongeren hadden de vrijwilligers een soort voorbeeldfunctie. Door hun vriendschap met vrijwilligers raakten ze geïnspireerd om na te denken over hun toekomst, om hun best te doen op school en misschien liever eerst een baan en een vaste partner te vinden voordat ze zwanger werden.

Vragen is de moeite waard
Deze voorbeelden laten zien dat het perspectief van de Afrikanen zelf de moeite waard is om te belichten. Het denken over ontwikkelingshulp van vijftig jaar geleden, om alles vanuit het westerse perspectief te zien, klinkt nog steeds door. Ook al is vrijwilligerswerk meestal geen ontwikkelingswerk, toch vraag ik me af waarom er nauwelijks wordt gevraagd naar de mening van de Afrikanen zelf. Vraag de mensen daar eens wat ze vinden van het vrijwilligersproject in hun dorpje, hoe ze tegen de vrijwilligers aankijken, wat ze eraan hebben en wat ze eventueel graag anders zouden willen zien. Het vragen is zeker de moeite waard!

Wie is Silke Bleker?
Silke Bleker (1989) is student Development Studies aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Vijf jaar geleden deed ze een jaar vrijwilligerswerk in Zuid-Afrika, waardoor ze geïnteresseerd raakte in ontwikkelingsvraagstukken. Tijdens haar studie Culturele Antropologie en Ontwikkelingsstudies kwam ze erachter dat er veel onderzoek is gedaan naar vrijwilligerswerk in Afrika, maar dat er weinig aandacht is voor de ontvangende kant. Inmiddels heeft ze twee keer zelf onderzoek gedaan naar hoe mensen in Ghana en Zuid-Afrika tegen westerse vrijwilligers aankijken.
Silke is jeugdambassadeur voor ONE.