“Op kleine schaal kan een vrijwilliger van betekenis zijn”

Nog weken heeft hij naar mij gezocht. Een tweejarig jongetje waar ik drie maanden intensief voor had gezorgd in een weeshuis in Uganda. Bijna tien jaar later wordt vrijwilligerstoerisme aan de kaak gesteld. Unicef waarschuwt voor de hechtingsproblemen die kunnen ontstaan bij kinderen wanneer vrijwilligers voor een korte periode in een kindertehuis meedraaien. Het werk in een ontwikkelingsland zou voornamelijk iets bijdragen aan de persoonlijke ontplooiing van de vrijwilliger, en niet zozeer aan het project ter plaatse. Is vrijwilligerswerk in het buitenland een alternatieve vakantie voor jongeren zonder positieve bijdrage aan een betere wereld?

Werken met weeskinderen
Ik was net achttien jaar, naïef en nog niet zo wereldwijs. In de veronderstelling dat ik goed voorbereid was, vertrok ik naar Uganda. In Nederland had ik meerdere voorbereidingsweekenden van de vrijwilligersorganisatie bijgewoond. Tijdens deze weekenden ontmoette ik ook mijn reisgenoot. Dagen hadden we gefilosofeerd over onze motivatie, geluisterd naar de ervaringen van voorgangers en gesproken over de cultuurshock die ons te wachten stond. De projectkeuze was gevallen op een weeshuis in Uganda. Ik had tijdens mijn middelbare school altijd veel opgepast, dus het leek een logische keuze om met kinderen te gaan werken. Vanuit de organisatie werd er niet bij stilgestaan of ik over de benodigde pedagogische kennis en vaardigheden beschikte om met jonge, soms getraumatiseerde, weeskinderen te kunnen werken.

Hechtingsproblemen
Eenmaal in Uganda ondersteunde ik de vaste verzorgers in de alledaagse routine. Ik hielp met het voeden, wassen en naar bed brengen van de kinderen. Drie maanden lang maakte ik nadrukkelijk onderdeel uit van hun dagelijkse leven. Het was voor mij geen vakantie. Ik verliet het dorp nauwelijks, want het liefst was ik daar, bij de kinderen, waar ik me aan begon te hechten. Hoe langer ik in Uganda was, hoe meer ik tegen het afscheid begon op te zien. Het zou voor mij emotioneel zwaar worden, maar ik realiseerde mij dat dit ook voor de kinderen die ik achterliet nog heftiger zou kunnen zijn. Verstoorde ik door mijn vertrek een veilig hechtingsproces van de jonge kinderen?

Vrijwilligers zijn niet de oorzaak van de hechtingsproblematiek van weeskinderen. Die bestaat al. Het opgroeien in een niet-gezinssituatie, met steeds wisselende verzorgers, weinig affectie en persoonlijke aandacht is geen goede ontwikkelingsbasis. Dit uitte zich in het tehuis waar ik werkte in bezitterig of juist afwerend gedrag van sommige kinderen. Ze missen geborgenheid en stabiliteit van een vaste verzorger, wat leidt tot een verstoorde hechting. Ik ben van mening dat vrijwilligers daar in ieder geval geen positieve bijdrage aan kunnen leveren. Het is tenslotte wéér iemand die zomaar uit hun leven verdwijnt.

Extra aandacht
Toch denk ik dat mijn werk niet hoofdzakelijk negatieve gevolgen heeft gehad. In het kindertehuis was ik als verzorger boventallig, waardoor er tijd was voor persoonlijke aandacht en uitstapjes met de kinderen. Ondanks dat er in het weeshuis met veel toewijding voor de kinderen werd gezorgd, waren er te veel kinderen voor het aantal verzorgers. De kinderen hadden de extra aandacht die mijn reisgenoot en ik ze konden bieden hard nodig. Eenmaal in Nederland was ik de eerste tijd nog dagelijks met mijn gedachten bij de kinderen. Het kwam als een shock toen ik hoorde dat een van hen overleed, een aantal maanden na mijn vertrek.

Ik heb mijn ervaringen nooit losgelaten. Dit uit zich onder andere in financiële steun, waardoor een aantal kinderen uit het weeshuis konden doorleren. Maar ook inspireren mijn ervaringen in Uganda mij nog steeds in de idealen die ik nastreef. Ik heb twee pedagogische studies gevolgd en ik ben leerkracht in het basisonderwijs. In het onderwijs dat ik geef, heb ik veel aandacht voor wereldburgerschap. Een open houding naar andere culturen vind ik belangrijk in deze tijd van mondiale verbondenheid in een wereld vol verschillen en overeenkomsten tussen culturen. Ik streef ernaar dat kinderen een gevoel van verantwoordelijkheid voor de wereld ontwikkelen. Ik ben ervan overtuigd dat de directe ontmoeting met de mensen en de cultuur van Uganda hier nog steeds een belangrijke rol in spelen.

Betrokken blijven
Ja, het werk in Uganda heeft betekenis gehad voor mijn persoonlijke ontplooiing. Maar ik denk dat de ervaringen van vrijwilligers verder kunnen reiken dan enkel individueel gewin. Vrijwilligers nemen hun verhaal mee naar huis. Meeleven in een andere cultuur, maakt dat je kritisch naar jezelf en je eigen leefwereld gaat kijken. De ervaringen kunnen aanzetten tot actievere participatie in de eigen samenleving, door bijvoorbeeld ook in Nederland vrijwilligerswerk te gaan doen. Daarnaast kunnen vrijwilligers betrokken blijven bij hun project en geldinzamelingsacties opzetten. Jongeren kunnen geïnspireerd raken om zich blijvend in te zetten voor een betere wereld.

Bij de organisatie die mij uitzond, lag de nadruk erg op het meeleven binnen- en aanpassen aan een andere cultuur. De ontmoeting tussen twee werelden stond centraal. Waar vrijwilligerswerk soms lichtzinnig gebeurt, lag de focus bij deze organisatie niet op het maken van een spannende reis of louter persoonlijke ontwikkeling. Dit is een belangrijk verschil in perspectief, dat bepalend is voor het proces en resultaat van het vrijwilligerswerk.

Structurele inzet
Een zekere bescheidenheid ten aanzien van de daadwerkelijke bijdrage aan de levensomstandigheden van de lokale bevolking past bij de houding van een vrijwilliger. Het is onmogelijk om als onopgeleide jongere in een aantal maanden grote veranderingen teweeg te brengen. Toch kan een korte vrijwilligerservaring structurele gevolgen hebben.
Een bijzonder voorbeeld hiervan is het verhaal van Suzan, een jonge vrouw die als meisje in hetzelfde weeshuis werkte als ik. Een aantal jaren later is zij teruggegaan om haar eigen kindertehuis Home Sweet Home op te starten. Zij liet als twintiger het leven in Nederland achter om zich blijvend in te zetten voor de weeskinderen van Uganda. Ondertussen bestaat het weeshuis al zes jaar. Naast het weeshuis draait Suzan ook een dagbesteding voor gehandicapte kinderen uit de buurt. Ze is hard op weg om zelfvoorzienend te worden, maar het tehuis is nu nog afhankelijk van de steun van sponsors. Wanneer er vrijwilligers in het tehuis aanwezig zijn, nemen zij niet de directe zorg voor de kinderen op zich. Om hechtingsproblemen te voorkomen.

De vrijwilliger assisteert
Het is goed dat er een kritische blik wordt geworpen op de soms niet-constructieve of mogelijk zelfs schadelijke uitwerking van vrijwilligerswerk. Het is van belang dat de vrijwilliger zich bewust is van de mogelijke gevaren van het verblijf en denkt vanuit het belang van het kind. De kinderen – meestal zonder gekende ouders of andere familieleden – staan al kwetsbaar in het leven, juist voor hun liggen hechtingsproblemen nadrukkelijk op de loer. Wanneer er met kinderen wordt gewerkt, kan de dagelijkse verzorging aan de directe omgeving worden overgelaten, de vrijwilliger kan assisteren in activiteiten die niet direct tot een hechtingsband aanzetten.

Belangrijk is dat vrijwilligers beseffen dat zij in korte tijd geen ontwikkelingswerk verrichten. Een vrijwilliger leeft en werkt mee, doet ervaringen op, maar kan meestal geen structurele verbetering van de levensstandaard van de lokale bevolking realiseren. Maar op kleine schaal kunnen zij voor een periode van betekenis zijn.

Er zou vanuit organisaties veel meer aandacht moeten zijn voor de capaciteiten van vrijwilligers. De voorbereiding en begeleiding moeten vooral gericht zijn op wat een vrijwilliger in het buitenland te bieden heeft. De vraag die centraal dient te staan is: hoe kan de vrijwilliger van meerwaarde zijn voor een project?

Benieuwd welke organisatie jou kan helpen aan het juiste vrijwilligerswerk? OneWorld maakte een overzicht van 36 organisaties die bemiddelen.