In een klein Guarani dorpje in de Boliviaanse bergen van El Chaco, zitten zo’n honderd mensen onder een grote boom. Ze luisteren naar Sergio Tejado van Medicos Mundi en Carolina Mamandi, gemeenschapsdokter. Een nieuw project moet een einde maken aan de ondervoeding in de regio.
“Het gaat er als het ware om jullie harde schijf te formatteren”. Honderd paar ogen kijken de man die voor hen staat glazig aan. “Net als bij een computer”, mompelt Sergio Tejado er achteraan, alsof hij nog niet beseft dat niemand zijn metafoor begrijpt. De overgrote meerderheid van de aanwezigen heeft immers nooit een computer gezien. Hij herstelt zich snel: “Jullie moeten je manier van leven grondig veranderen, en daar gaan wij samen met jullie de komende jaren aan werken.”
Sergio Tejado komt uit de Boliviaanse hoofdstad La Paz en is werkzaam voor Medicos Mundi Navarra, een Spaanse gezondheidsorganisatie die sinds achttien jaar actief is in Bolivia. Vandaag spreekt hij op een bijeenkomst in Iti, een afgelegen Guaraní dorpje in de bergen van El Chaco. In de schaduw van een enorme boom zitten vertegenwoordigers van verschillende gemeenschappen op stenen, boomstammen en houten bankjes naar hem te luisteren.
Eigen wc
“We gaan een watersysteem aanleggen en iedere familie krijgt een eigen wc”, zegt de forsgebouwde Tejado met een bezweet gezicht. “Zoveel mogelijk families krijgen een eigen moestuin en wij zorgen voor de zaden en ecologische insekticiden om groenten te verbouwen.” Enthousiast kijkt hij rond. “Het enige wat ik van jullie vraag is participatie en hulp bij de bouwwerkzaamheden.” Een aantal toehoorders knikt instemmend, anderen kijken hem meewarig aan.
Het project van Medicos Mundi is er primair op gericht ondervoeding tegen te gaan. Niet door voedsel uit te delen maar door de oorzaken aan te pakken. Dus zorgen voor schoon water en het verbeteren van de vaak slechte hygiënische omstandigheden die diarree veroorzaken. “Maar wat we vooral aan gaan pakken is het gebrek aan kennis over voeding”, zegt gemeenschapsdokter Carolina Mamani, zelf Guaraní en gespecialiseerd in interculturele gezondheidszorg. Ze zit naast Tejado en gaat in dit project, dat twee tot vier jaar zal duren, nauw met hem samenwerken.
“Eigen groenten verbouwen is essentieel in de strijd tegen ondervoeding omdat ze belangrijke voedingsstoffen bevatten die we hier nu missen in ons dieet”, legt Mamani uit aan een man die zegt dat ze de beschikbare grond beter kunnen gebruiken voor het verbouwen van mais, zoals ze dat gewend zijn. “Het is belangrijk dat jullie leren dat een bord pasta andere voedingsstoffen bevat dan groentensoep”, voegt ze toe. “Eten heeft altijd als functie gehad de honger te verdrijven en een voldaan gevoel te geven. Groenten missen die eigenschappen en worden daarom niet gewaardeerd.”
Wildpoepen
Op nog geen twee meter afstand van de dokter en haar toehoorders hurkt een jongetje in het gras om te poepen. Zonder wc-papier te gebruiken, trekt hij zijn broek weer omhoog en huppelt naar zijn vriendjes. Afgezien van twee broodmagere honden die gretig toehappen, kijkt niemand hiervan op.
Deze maand nog beginnen Tejado en zijn collega’s met workshops, voornamelijk gericht op de vrouwen van de gemeenschap. Daar leren ze welke voeding wel en niet gezond is en waarom poepen in de open lucht een risico is voor de volksgezondheid. Door de achterliggende gedachten uit te leggen hebben de workshops meer effect. “Mensen weten dan waarom ze iets doen in plaats van dat ze het zomaar opgelegd krijgen”, aldus Tejado.
De basisgedachte is dat de oorzaken van ondervoeding en andere gezondheidsproblemen alleen aangepakt kunnen worden, als dit samen met de gemeenschap gebeurt. “Mensen moeten begrijpen wat de oorzaken zijn van ziekten en hoe ze te voorkomen zijn”, legt Tejado uit. “Niemand eet graag groenten als er ook snoepgoed vol suiker voorhanden is. Maar als mensen inzien dat het belangrijk is voor de gezondheid van hun kinderen, zullen ze langzaam maar zeker hun keuzes aanpassen.”
Water of bier?
De Guaranies verbouwen voornamelijk maïs, pinda’s en chilipepers. Een groot deel daarvan verkopen ze en van de opbrengst kopen ze rijst, pasta en suiker. Op het terrein waar de bijeenkomst plaats vindt, staat de enige winkel die in de wijde omgeving te vinden is. “Water?”, de verkoper kijkt verbaasd. Hij opent de enorme aftandse koelkast die de ruimte domineert en wijst op de verschillende flessen met felgekleurde frisdrank die er liggen opgestapeld. “Of liever iets anders?” vraagt hij terwijl hij het vriesvak opent dat volledig gevuld is met blikjes bier.
De inwoners van Iti worden intussen met de neus op de feiten gedrukt door hun dokter: “Op dit moment zijn vijfentwintig van de honderd kinderen in Iti ondervoed”, vertelt Mamani de aanwezigen. “Maar we gaan er samen voor zorgen dat hier over vier jaar geen enkel ondervoed kind meer rondloopt.”
Een oude man met een kapotte rode pet staat op: “We hebben het water hier nodig voor het land, niet voor een wc.” Tejado antwoordt dat er een systeem zal komen dat zowel het land als de wc voorziet van water. Een vrouw met een baby aan haar borst zegt dat ze blij is met het project. “Ik ga zeker weten meedoen”, zegt ze met een brede lach. Ook de vrouwen om haar heen knikken.
Het werk van Tejado en dokter Mamani sluit naadloos aan bij de nieuwe definitie van gezondheidszorg zoals die in de nieuwe Boliviaanse grondwet staat. In deze interculturele benadering staat het contact en de samenwerking met de gemeenschap centraal bij het voorkomen van ziekten en gezondheidsproblemen.
Dokters
“De tijd dat een medisch centrum eens in de zoveel tijd iemand naar de gemeenschappen stuurde met een tas medicijnen is voorbij”, zegt Mamani. “De dokters staan voortaan midden in de gemeenschap, komen er uit voort en weten op die manier veel beter wat de behoeften zijn. Ook maken we gebruik van de traditionele kennis en gebruiken zonder de westerse medische wetenschap als enige waarheid op te leggen zoals dat voorheen het geval was.”
Ook Tejado is positief. “Wij werkten altijd al erg dicht op de gemeenschappen. Het verschil is dat we hier nu juridisch en institutioneel in gesteund worden door de Boliviaanse overheid. En dat maakt het een stuk makkelijker en effectiever.”
Nadat Tejado en Mamani de vele vragen van de inwoners hebben beantwoord, lijken de meeste mensen overtuigd en enthousiast. Ze staan op om te gaan lunchen. Vanuit een enorme pan scheppen twee vrouwen de borden vol. Pasta gekookt in water en varkensvet. En wie een beetje geld heeft, koopt er een fles frisdrank bij.
