U zei eens in een interview dat u zich met het oog op de kans op een baan specialiseerde in de islam, en dat heeft goed uitgepakt. Hoe komt het dat de islam mensen zo bezighoudt?
Het Nederlandse religieuze landschap is enorm veranderend. In de afgelopen vijftig jaar is Nederland van een religieus redelijk homogene samenleving, die vooral gevormd was door christelijke tradities, omgevormd naar een geseculariseerde maatschappij. Daarnaast zijn er door migratiestromen allerlei nieuwe religieuze tradities gekomen en is het contact met religie overal ter wereld geïntensiveerd. Dat roept de vraag op: wie zijn wij nou en wie is die ander nou?
Kwam uw fascinatie voor de islam ook voort uit die veranderingen?
Dat was nog niet aan de orde toen ik begon met studeren in de jaren tachtig. Ik was toen de enige student in Utrecht van mijn jaar die afstudeerde op de islam. Maar de Turkse en Marokkaanse gastarbeiders waren al wel aanwezig in Nederland. Ik ben redelijk pragmatisch ingesteld, dus ik dacht, ik ben gefascineerd door religie en dan kan ik me gaan verdiepen in het boeddhisme of traditionele religiositeit, maar als ik ooit ergens een baan wil vinden, dan kan ik beter de islam bestuderen. Niet wetend dat dit dertig jaar later zo’n enorm thema zou zijn.
Wanneer identiteit ter discussie komt te staan, ontstaat er onzekerheid en dus de neiging om je te profileren
Veel moslims in Nederland zijn gemigreerd. Doet een migratiegeschiedenis ertoe in het ‘anders-zijn’ van moslims?
Langzaam maar zeker vindt er een verschuiving plaats. Veel moslims zijn in Nederland geboren en getogen. Of ze wel of niet een migratiegeschiedenis mee hebben gemaakt is daarom minder relevant aan het worden. Dit was in het verleden wel anders, dan was het duidelijk dat een moslim bijna altijd een migratiegeschiedenis had. Toch werkt het op sommige plekken anders. Zoals in Gambia, waar ik een jaar heb gewoond. De groep mensen die daar altijd in het land hebben gewoond, behoorden tot dezelfde etnische groepen, en hadden dus dezelfde geschiedenis, maar daarvan was toch de één moslim, de ander christelijk en een derde had een traditionele religie. En dat is toch een ander startpunt dan wanneer een migratiegeschiedenis of een bekeringsgeschiedenis een rol gaat spelen in het gesprek.
Denkt u dat die migratiegeschiedenis een oorzaak is van spanningen in Nederland?
Ik denk dat wanneer er grote veranderingen plaatsvinden in de samenleving, mensen meer gaan nadenken over wie ze zijn. En wanneer identiteit ter discussie komt te staan, ontstaat er onzekerheid en dus de neiging om je te profileren.
Als je elkaar kent dan stereotypeer je minder makkelijk
Hoe kunnen de spanningen tussen mensen met verschillende culturen en religies weggenomen worden?
Ik denk dat je veel spanningen wegneemt door elkaar te ontmoeten en te leren kennen, of dat nou op school is of op je werk. Als je elkaar kent dan stereotypeer je minder makkelijk. Dan ben je niet meer ‘die moslim’, maar dan ben je ‘mevrouw die en die’. Dit gaat weliswaar niet altijd goed, soms bouw je dan ook spanningen op, maar dat kan ook langs karakterstructuren gaan. Niet alle burenruzies in Nederland worden veroorzaakt doordat mensen verschillende levensbeschouwingen hebben. De belangrijkste noemer is dat je elkaar eerst erkent en herkent op mensniveau. We zijn allemaal mensen, proberen allemaal het beste te maken van dat wat we doen. Als je mensen op die manier ziet dan moet je ook wel door verschillen in kleding en religieuze rituelen heen kunnen kijken.
Wat is er zo mooi aan religie?
Religie is een goede motivatie om het leven vorm te geven en geeft de passie om het toch nog vol te houden als het allemaal even tegenzit. Als je heel diep van binnen overtuigd bent van een levensvisie, dan heb je misschien wat meer uithoudingsvermogen.
Zie je ook dat religies elkaar beïnvloeden?
Ja, ik denk dat mensen geïnspireerd of aangesproken worden door bepaalde ideeën of rituelen van andere religieuze tradities. Wanneer je andere rituelen of andere interpretaties van de werkelijkheid ontmoet, dan zet dat je aan het denken over hoe je zelf in het leven staat en dat maakt je bewust van hoe je bent. Volgens mij heeft de herontdekking van het fenomeen vasten in de christelijke traditie in Nederland mede te maken met de aanwezigheid van moslims die vasten in de ramadan. Dat er dan bij christenen gedacht wordt: daar zitten best heel goede aspecten aan.
mensen zijn belangrijker dan afspraken
Hoe kunnen we een multireligieuze, multiculturele samenleving meer benutten?
Vanuit een multicultureel perspectief kun je verschillende manieren van kijken naast elkaar leggen waardoor je een rijkere manier van handelen krijgt. Van mijn tijd in Gambia heb ik bijvoorbeeld geleerd dat mensen belangrijker zijn dan afspraken. Als mensen onverwachts binnenkomen en je hele agenda overhoop kieperen, dan zijn de relaties en mensen belangrijker dan het netjes op orde houden van je agenda. En ook kan ik heel veel artikelen publiceren in de wetenschappelijke artikelenfabriek, maar er zijn niet zo heel veel artikelen die over vijftig jaar nog gelezen worden. Hoe je bijdraagt aan het welzijn van mensen staat daarom voorop.
Prof. dr. Martha Frederiks spreekt dinsdag 17 maart 2015 in de lezingenreeks Back to the Future van de Universiteit Utrecht over religie, natuur en cultuur.
