Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Gosselink en haar team spraken met honderden adviseurs om Goede Hoop tot stand te brengen. Ze schakelden journalisten in, benaderden nakomelingen van de Khoisan – de lokale Zuid-Afrikaanse bevolking – en nazaten van kolonisten om een zo breed mogelijk beeld te schetsen. “Maar het gaat om vierhonderd jaar geschiedenis in een groot gebied. Dan kun je niet alles laten zien en iedereen tevreden stellen.”
Dit is Goede Hoop
Goede Hoop vertelt door middel van objecten en beelden over de relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland. Het koloniale verleden, de apartheid en de slavernijgeschiedenis komen aan bod. Daarnaast wordt op NPO2 een zevendelige documentaireserie uitgezonden. Goede Hoop is tot en met 21 mei in het Rijksmuseum te zien.
Te wit
Nick Sheperd en Christian Ernsten misten de Zuid-Afrikaanse beweging #RhodesMustFall in de expositie, en daarmee de hedendaagse link naar Zuid-Afrika. “De tentoonstelling is een gemiste kans” schreven zij in het NRC. Gosselink legt uit: “We leggen waar mogelijk de link naar het heden. De tentoonstelling werkt toe naar de vraag: wat is nu nog tastbaar van het koloniaal handelen? Apartheid kwam niet zo maar uit de lucht vallen. Wereldwijd wordt nu, aan de Westkaap, het hoogste aantal drankverslaafde foetussen geboren. Dit is een direct gevolg van het uitbetalen in drank, een systeem dat is ingevoerd door Jan van Riebeeck, waarover je al kunt lezen in de tweede zaal. We gaan in op de opmerking van de huidige president Zuma over Van Riebeeck als veroorzaker van alle problemen van Zuid-Afrika. Ook de recente studentenprotesten komen aan bod door hun demonstratieborden te tonen.”
Jan van Riebeeck
De relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika begint bij Jan van Riebeeck, die in dienst van de VOC in 1652 de eerste Europese handelspost bij Kaap de Goede Hoop vestigde. Van Riebeeck werd jarenlang afgeschilderd als de ‘brenger van beschaving’ en gezien als ‘grondlegger van het huidige Zuid-Afrika’, maar hij onderdrukte de lokale bevolking – de Khoisan – met geweld en betaalde hen uit in alcohol, met verslaving tot gevolg.
Dat Goede Hoop ‘te wit’ zou zijn en het Zuid-Afrikaanse perspectief te weinig zou belichten, is een ander kritiekpunt. “Ja, dat klopt”, zegt Gosselink. “Veel objecten die iets laten zien van de geschiedenis tussen Zuid-Afrika en Nederland, zijn door Europeanen gemaakt. We hebben hard gezocht naar historische objecten van de Khoisan en de Xhosa, die iets toonden van de band tussen Nederland en Zuid-Afrika, maar die zijn er nauwelijks. Ik kan wel een etnografische kraal neerleggen, maar wat zegt dit over hun reactie op de komst van de kolonialen? Daarbij is de tentoonstelling met name voor inwoners van Nederland bedoeld, en weten de meeste Nederlanders niet wie Jan van Riebeeck was. Dat moet je dus eerst uitleggen.”
De visie van de Khoisan op de komst van de kolonisten is niet te vinden in rechtstreekse bronnen; hoe de lokale bevolking reageerde op hun komst, is opgeschreven door de kolonisten zelf. “Dat was ons grootste dilemma”, zegt Gosselink. “De Khoisan schreven niet, dus er zijn geen geschreven Zuid-Afrikaanse bronnen over de eerste eeuwen. Dan val je noodgedwongen terug op westerse journalen.”
Een ander punt van kritiek: er zouden te weinig Zuid-Afrikaanse curatoren betrokken zijn bij de samenstelling van de expositie. Gosselink: “Wij zijn als Rijksmuseum een overwegend witte club en daar kun je van alles van vinden, maar we doen er ook van alles aan. We werken binnen het museum aan diversiteit en mijn team en ik hebben voor deze tentoonstelling naar honderden verschillende meningen geluisterd.” Gosselink vraagt zich af of je überhaupt wel kunt spreken van een witte of een zwarte kant. “Sommige Zuid-Afrikanen vinden Van Riebeeck bijvoorbeeld oké. Zowel witte als zwarte Zuid-Afrikanen zijn onderling verdeeld over het verleden. Er is geen eenduidige mening.”
Moeten we onszelf weer kastijden?
“‘Pas wel op!’, ‘Ingepikt’ of ‘Wat doe je op mijn land?’. Kreten die het schuld-en-boetegehalte van de tentoonstelling behoorlijk opkrikken”, schrijft Rutger Ponzen in de Volkskrant over de protestleuzen die op de muren van de tentoonstelling staan. “De bezoeker krijgt de geschiedenis van onze voorvaderen er nogmaals ingeramd met een koevoet”, vindt Sylvia Witteman. Wanneer onderwerpen als apartheid en slavernijgeschiedenis aan bod komen, krijgen bezoekers soms het idee dat ze zich schuldig moeten voelen. “‘Moeten we onszelf weer kastijden?’ vragen ze zich dan af”, zegt Gosselink. “Nee, natuurlijk niet. Wij zijn niet verantwoordelijk voor hetgeen onze voorouders hebben gedaan. Je bent alleen verantwoordelijk voor je eigen handelen. Maar het is goed om naar de geschiedenis te kijken en te leren van ons verleden. Om te begrijpen wat een eeuwenlang systeem van uitbuiting, mishandeling, volstrekt scheve verhoudingen, slavernij en apartheid doet met mensen. Hoe makkelijk je een bepaalde groep buitensluit en wat voor gevolgen dat tot op de dag van vandaag heeft.”
Veel bezoekers waren zacht gezegd onthutst na het zien van de tentoonstelling. “Met name na het zien van de kamer met alle apartheidsbordjes en de bank in het midden. Daar werden mensen soms zelfs boos van. Laatst schreeuwde iemand: ‘we hebben niets geleerd van dit alles!’” Soms komen mensen verdrietig de tentoonstelling uit: “Ik kom vaak in dit mooie land, maar dit wist ik allemaal niet’.” Gosselink ontving tientallen telefoontjes en mails. “Ook van Zuid-Afrikanen, die aangaven dat ze nog nooit zo duidelijk hun eigen geschiedenis uitgelegd hebben gekregen. En van jonge Nederlanders die geen idee hebben dat dit allemaal is gebeurd. Voor hen was de tentoonstelling echt een eye-opener.”
