Hoe de bevolking van Nigeria € 3 miljard aan belastinggeld misliep op gaswinning door oliegiganten Shell, Total en Eni.
Naar aanleiding van een recent verschenen onderzoeksrapport van SOMO en ActionAid is twee weken geleden door het Nederlandse kabinet gereageerd op de zeer ruime belastingvrijstelling die Shell en twee andere oliegiganten in Nigeria ontvingen. De schrijvers van deze blog zijn van mening dat deze vrijstelling onnodig was en dat ze schadelijk is geweest voor de bevolking van Nigeria.
Een meerderheid van de ruim 180 miljoen inwoners leeft nog steeds in armoede en ontbeert noodzakelijke publieke voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg
Nigeria is – dankzij de grote olie- en gasvoorraden – sinds 2013 de grootste economie van Afrika. Al jaren achtereen laat het land indrukwekkende groeicijfers zien. Een meerderheid van de ruim 180 miljoen inwoners leeft echter nog steeds in armoede en ontbeert noodzakelijke publieke voorzieningen zoals onderwijs en gezondheidszorg.
Bij een bezoek aan de olierijke Niger Delta-regio blijkt dit overduidelijk. Veel scholen hebben geen onderwijsmaterialen, geen bibliotheek, geen toiletten en geen schoolbord.
Op de slecht onderhouden lagere school van leerkracht Dafe Rose zijn er slechts drie klaslokalen waar leerlingen van alle leeftijden gebruik van moeten maken. Om te zorgen dat er toch op verschillende niveaus les gegeven kan worden, worden planken en lakens gebruikt als provisorische afscheiding. Terwijl het snikheet is krijgen jongere kinderen van dezelfde school les onder een mangoboom, waar de giftige legermier huishoudt.
Strijd om gunst buitenlandse investeerders
De Nigeriaanse overheid is – met veel andere Afrikaanse landen – in een strijd verwikkeld om de gunst te winnen van buitenlandse investeerders. Al sinds 1971 genieten veel bedrijven een belastingvrijstelling van drie tot vijf jaar, om de industriële ontwikkeling van Nigeria te stimuleren. Het nut van dergelijke vrijstellingen wordt echter betwist door onderzoekers.
Gezaghebbende instituten zoals het IMF en de OESO ontraden al decennia lang om dergelijke kadootjes aan bedrijven te geven. Nigeria heeft dit echter altijd in de wind geslagen; de wet uit 1971 bleek nog maar het begin.
Een excessief en onnodig cadeau
In 1990, ten tijde van de militaire dictatuur, werd namelijk nog een bijzondere wet aangenomen. Deze NLNG Act (pdf) is speciaal in het leven geroepen voor Nigeria Liquefied Natural Gas, het grootste gasproject van Nigeria, dat een alternatief moet bieden voor het affakkelen van gas bij de olieproductie. Om de drie buitenlandse oliegiganten – het Nederlands-Britse Shell, het Franse Total en het Italiaanse Eni – aan boord te krijgen, werd in deze wet vastgelegd dat voor de deelnemers een uitzonderlijke belastingvrijstelling van 10 jaar zou gelden, in plaats van de gebruikelijke 3 tot 5 jaar.
Volgens een gezamenlijk onderzoek van SOMO en ActionAid was dit een excessief en onnodig cadeau aan de drie multinationals en is de Nigeriaanse bevolking hierdoor ongeveer drie miljard Euro (ofwel 3,3 miljard USD) aan belastinggeld misgelopen.
Miljardenwinst
Ondanks de claims van de bedenkers van de wet dat deze nodig was om het project winstgevend te maken, werd al vanaf het vijfde jaar een miljardenwinst geboekt. Uit de analyse van de financiële jaarverslagen van het bedrijf door SOMO en ActionAid blijkt dat de drie bedrijven tussen 2005 en 2013 een netto winst boekten van 14,5 miljard Euro (ofwel 16,3 miljard USD).
De € 3 miljard die Nigeria misliep had goed gebruikt kunnen worden om de extreme armoede onder de bevolking van de Niger Delta te bestrijden
De onderzoekers becijferden hoeveel belastingvoordeel het bedrijf kreeg bovenop de “normale” vijf jaar belastingvrijstelling. Dit betreft de vijf extra jaren waarover geen cent belasting hoefde te worden afgedragen, gevolgd door nog eens twee jaar royale aftrekmogelijkheden waardoor in totaal de belasting twaalf jaar lang tot nul gereduceerd werd.
De €3 miljard die Nigeria hierdoor misliep had goed gebruikt kunnen worden om de extreme armoede onder de bevolking van de Niger Delta – waar het belastingvrije gas vandaan komt – te bestrijden. Bijvoorbeeld door te investeren in het verbeteren van het povere onderwijs- en gezondheidszorgsysteem. Zo had deze €3 miljard het onderwijssysteem in Nigeria een jaar lang kunnen bekostigen.
Shell zat op de voorste rij
Op welke manier de drie bedrijven bij de totstandkoming van de wet betrokken waren, is onduidelijk, maar dat ze een belangrijke rol hebben gespeeld is zeer waarschijnlijk. Er zijn jarenlang gesprekken gevoerd tussen de Nigeriaanse overheid en de betrokken oliebedrijven, waarbij Shell op de eerste rij zat.
Shell is niet alleen de grootste private aandeelhouder, maar ook technisch manager van het project. Over de betrokkenheid van Total en Eni, de twee andere aandeelhouders, bij de totstandkoming van het project is minder bekend. Volgens SOMO en ActionAid is het aan de bedrijven om openheid van zaken te geven over hun betrokkenheid bij de totstandkoming van de wet. Volgens de OESO Richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen dienen bedrijven “zich ervan te onthouden uitzonderingen te bedingen of te aanvaarden die niet voorkomen in de bestaande wet- of regelgeving inzake belasting”. Het feit dat er een speciale wet is gecreëerd om de drie bedrijven tien jaar in plaats van de gebruikelijke vijf jaar belastingvrijstelling te geven, lijkt hier niet mee in overeenstemming.
De reactie: het rapport deugt niet en bevat 'false and misleading claims'
Het onderzoeksrapport is voor publicatie gedeeld met de drie bedrijven en met het Nigeriaanse management van NLNG. Alleen Eni ging inhoudelijk op het rapport in, Shell en Total reageerden niet of nauwelijks. Ze verwezen allen naar het lokale management. Toen er uiteindelijk een reactie kwam van NLNG, was de strekking dat het rapport niet deugt en “false and misleading claims” bevat, zoals ook door verschillende Nigeriaanse media gemeld.
In de reactie lag de nadruk op wat het bedrijf heeft bijgedragen aan de Nigeriaanse economie, terwijl het rapport van SOMO en ActionAid juist ingaat op wat het bedrijf niet heeft bijgedragen en hoeveel er is weggeven aan de drie buitenlandse partners, en dat dat niet in verhouding staat tot haar economische bijdrage.
Media en overheid Nigeria is kritisch
Andere Nigeriaanse media waren een stuk kritischer. Ook de reactie vanuit de Nigeriaanse politiek was heel anders van toon: een paar dagen na het verschijnen van het rapport kwam de Nigeriaanse Senaat met de mededeling dat binnen een week openheid van zaken moest worden gegeven door NLNG over de belastingafdrachten door het bedrijf. Concreet werd gevraagd om bewijzen voor te leggen van de betaalde dividenden en winstbelastingen sinds het einde van de belastingvrijstelling in 2009.
Tevens werd door de Senaat opheldering gevraagd over de jarenlange vrijstelling van het betalen van een bijdrage van 3 % van de winst aan het lokale ontwikkelingsfonds voor de Niger Delta, de Niger Delta Development Commission. Volgens NLNG was deze vrijstelling terecht omdat de speciale wet het bedrijf daarvan voorgoed vrijstelt, maar de Senaat betwist dat en zegt dat deze uitzonderingspositie opnieuw tegen het licht gehouden zal worden.
Het goede nieuws is dat de lancering van het rapport van SOMO en ActionAid tot een fel debat heeft geleid over de vraag of bedrijven nog weg kunnen komen met dit soort extreme belastingdeals. Het slechte nieuws is dat er net een nieuwe wet in de maak is om – in navolging van de NLNG Act – nog veel meer bedrijven in Nigeria een belastingvrijstelling van tien jaar te geven. Hopelijk zijn deze onderzoeksbevindingen een steun in de rug voor de parlementariërs in Nigeria die echt voor de belangen van het volk opkomen en niet voor een handvol buitenlandse bedrijven.
Mark van Dorp is Senior Onderzoeker bij SOMO. Gijs Verbraak is Senior Beleidsadviseur bij ActionAid.
