Lafaards. Zo noemde de Mexicaanse regisseur Amat Escalante de critici die in hun eerste reacties het geweld in zijn film Heli veroordeeld hadden, vorig jaar tijdens het filmfestival van Cannes. Lafaards, omdat ze het terloopse seksisme en het gelikte geweld van zoveel andere films wel goedkeurden, maar zijn confronterende, realistische stijl niet.
Heli, sinds vorige week in Nederlandse filmtheaters, is een film over de Mexicaanse drugsoorlog, een van de wreedste conflicten van het afgelopen decennium. Onthoofde lichamen, verbrande lichamen, de kranten staan er vol mee, vertelde Escalante in Cannes. Dankzij de Amerikaanse consumptie van cocaïne verkeert het land min of meer in burgeroorlog met zo’n 70.000 doden in de afgelopen zeven jaar (een voorzichtige schatting volgens andere cijfers, die uiteenlopen van 60.000 tot 120.000). De Amerikanen leveren volgens de filmmaker ook meer dan 90 procent van de wapens voor die strijd.
Hoe kon hij dat geweld negeren? Niet dat ‘ie het niet geprobeerd had. Heli was oorspronkelijk bedoeld als een liefdesverhaal over twee pubers, waarvan het meisje zwanger zou raken. Een misstand die in Mexico vaak voorkomt onder jonge meiden en die volgens Escalante een van de echte oorzaken is van de geweldsspiraal waarin het land terecht is gekomen. Zulke jonge gezinnen hebben geen opleiding en middelen om voor kinderen te zorgen en zijn dan een makkelijke prooi voor de kartels. Wat al die tienerzwangerschappen ook niet bepaald helpt voorkomen, is dat in conservatieve provincies seksuele voorlichting op scholen is afgeschaft en voorbehoedmiddelen verboden zijn.
Een liefdesverhaal dus. Maar de sensationele krantenkoppen bleven zich opdringen en die romantische plotlijn verdween al schrijvende naar de achtergrond. Uitgangspunt werd de openbare executie van twee jongens die een partijtje drugs zouden hebben kwijtgemaakt, waarna de film laat zien hoe het zover kon komen.
Het resultaat grenst aan het surreële: een bruut en wreed verhaal maar zo nuchter, rustig en afstandelijk gefilmd dat het iets absurds en onwerkelijks krijgt. Zo zit er een scène in waarin iemands genitaliën in brand worden gestoken – u leest het goed – terwijl kinderen op de achtergrond een videogame spelen. Het tafereel voltrekt zich in het voor deze gelegenheid nogal bizarre decor van iemands woonkamer en geen van de daders is ouder dan zestien. Geschreeuwd wordt er nauwelijks, maar daardoor wordt de impact van de scène alleen maar groter. Het tafereel is verzonnen, vertelde Escalante, maar wel gebaseerd op wat hij in rapporten over de drugsoorlog las.
Dat die camera zo rustig blijft kijken, als een soort forensisch getuige, doet je realiseren hoe vaak andere films wegkijken als het erop aan komt. En hoe die dus de glamour van geweld in stand houden. Escalante moet daar niks van hebben, bewees hij al met Los Bastardos uit 2008, dat 24 uur uit het leven van twee illegale Mexicaanse dagloners in Los Angeles laat zien. Ook daar zit een lastig te verteren scène in, zo bot en absurd dat het droom in plaats van werkelijkheid lijkt.
De filmmaker moet oppassen dat de wreedheid van persoonlijke tragedies in zulke scènes niet de wreedheid van de nationale tragedie overschreeuwt. Want wat Escalante eigenlijk wil, is laten zien wat er met zijn geliefde Mexico aan de hand is: dat het land zucht en kraakt onder de strijd tegen drugs maar ook onder de dubbelzinnige verhouding met de Verenigde Staten.
In sommige delen van het land zijn de Mexicanen de terreur van de kartels zo zat en is het leger zo machteloos of corrupt of inert dat ze zelf gewapende groepen oprichten om terug te vechten, de zogenaamde autodefensas. Soms werkt dat, soms niet. Want de realiteit is weerbarstig. Groepen die gebieden bevrijden uit de klauwen van criminelen, nemen soms zelf die rol weer over, schreef De Correspondent laatst bij een videoverslag uit Mexico.
Verzet is goed, maar de rot is systemisch, laat ook Escalante zien. De partij drugs die de aanleiding is voor alle ellende in de film, wordt door een van de jongens – die een militaire training krijgt om tegen de kartels te vechten – achterover gedrukt. In Heli is dat niet bedoeld als illustratie van corruptie, maar van de verleidingen waaraan jonge Mexicanen blootstaan in een wereld waarin ze anders nauwelijks kunnen overleven.
Om dat duidelijk te maken zijn alle hoofdrollen voor pubers en spelen volwassenen nauwelijks een rol in de film. Zelfs jongens en meisjes van twaalf jaar oud worden door de kartels ingeschakeld voor huurmoorden. De Mexicanen zijn volgens Escalante zo gewend aan het geweld dat het geen indruk zou maken wanneer hij de marteling door een veertigjarige zou laten uitvoeren. Deze jongens zijn in zekere zin de toekomst van Mexico. Zij zouden de hoop moeten symboliseren van een land in chaos. In plaats daarvan verminken ze elkaar en hangen ze elkaar aan bruggen.
Naast de opmerkingen van sommige critici in Cannes kreeg deze dwarse narcotragedie ook in eigen land behoorlijk wat tegengas. Niet dat hij bang was geweest voor de kartels, vertelde Escalante, hoewel de opnamelocaties en het script voor de zekerheid bij zo weinig mogelijk mensen bekend waren. Het bleek de gevestigde orde die weerstand bood. En niet altijd even diplomatiek. Al voor de vertoning in Cannes had een columnist van een financieel dagblad geschreven dat het zo jammer was dat de Mexicaanse grondwet in 1907 was herzien, omdat ze Escalante anders hadden kunnen opsluiten wegens laster van de natie.
En toch, hoe confronterend en donker ook, de film is niet zonder hoop. De laatste scène hint op een soort wedergeboorte, een wederopstanding van een geslagen volk, omdat er ondanks alles, in Escalantes woorden, geen andere optie is dan doorgaan. Misschien mag je uit de hoge bezoekcijfers van de film in Mexico voorzichtig afleiden dat veel Mexicanen het daarmee eens zijn.
