Het lijken de jaren negentig wel. Soldaten komen om het leven in een hinderlaag, terwijl guerrillastrijders in de bergen worden gebombardeerd. Burgers worden in het holst van de nacht van hun bed gelicht om vervolgens spoorloos te verdwijnen. Politieagenten worden op klaarlichte dag op straat geëxecuteerd. En het leek juist zo goed te gaan, in het traditionaal onrustige zuidoosten van Turkije, waar de staat al sinds begin jaren tachtig in een conflict met de linkse guerillabeweging PKK verwikkeld is.
Vredesproces op de klippen
In de afgelopen jaren werd druk onderhandeld om een eind aan het conflict te maken. Beide partijen waren naar eigen zeggen vastbesloten om dit zogenaamde vredesproces te laten slagen, maar het heeft niet mogen baten. Een wederzijds gebrek aan vertrouwen heeft in combinatie met de opkomst van ISIS – waar zowel de Turkse staat als de PKK ieder op zijn eigen manier nauw bij betrokken is – ervoor gezorgd dat het vredesproces nu echt op de klippen gelopen is.
Het nieuws dat vanuit de regio naar buiten komt is vrij eentonig. In stad A is er een avondklok ingesteld, terwijl in stad B de guerillas een kazerne hebben beschoten. Drie slachtoffers aan de ene zijde, vermoedelijk acht aan de andere. Sociale media zorgen dat vaak schokkende beelden ongecensureerd de wereld in worden gezonden, die vervolgens de haat alleen maar verder doen oplaaien.
Zelfbestuur bloeit op
En dan opeens een verrassend bericht op de pro-Koerdische nieuws website ANF: “Zelfbestuur uitgeroepen in Bulanik.” Enkele dagen later: “Zelfbestuur bloeit op in Cizre-Botan.” Waar de rest van het nieuws haast woord voor woord gekopieerd lijkt uit de kranten van twintig jaar geleden, is dit een nieuw verschijnsel. Wat is hier precies aan de hand?
Van opstand tot autonomie
De gewapende opstand van de PKK begon in 1984, nadat de organisatie vijf jaar eerder in het geheim opgericht was. De beweging had zichzelf tot doel gesteld te vechten voor een onafhankelijke staat voor de Koerden, gegrondvest op Marxistisch-Leninistisch gedachtengoed. Jarenlang woekerde de strijd tussen de Turkse staat en de linkse guerrillas. De Turkse regering behandelde de Koerden als tweederangs burgers. Het werd hun verboden de eigen taal te spreken of politieke partijen op te richten. Daardoor was er onder de Koerdische bevolking veel sympathie voor de PKK. De beweging had aan nieuwe rekruten geen gebrek.
De leider van de PKK, Abdullah Öcalan, dirigeerde het verzet vanuit Syrië, waar hij al aan het begin van de jaren tachtig zijn toevlucht had gezocht. In de jaren negentig was het conflict op z'n hevigst en het gros van de veertigduizend slachtoffers die de burgeroolog tot nog toe heeft geëist, viel in deze periode. In 1999 werd Öcalan gedwongen Syrië te verlaten, en na een wanhopige poging om in een tiental verschillende landen asiel aan te vragen, werd hij uiteindelijk in Kenya gearresteerd en aan Turkije uitgeleverd.
Koerdische partijen en bewegingen
De Koerden worden ook wel omschreven als “de grootste natie zonder haar eigen staat.” De naar schatting 30 miljoen Koerden leven verspreid tussen Turkije, Syrië, Iran en Irak. De belangrijkste partijen en groeperingen zijn: in Turkije, de PKK (guerillabeweging) en de HDP (politieke partij); in Syrië, de YPG en YPJ (volksmilities) en de PYD (politieke partij); en in Irak de Peshmerga's (regulier leger) en de KDP (politieke partij, nauwe banden met Turkije en de VS).
De arrestatie van Öcalan was weliswaar een grote klap voor de PKK, maar bood de beweging wel de kans te reflecteren op haar politieke doelstellingen en ideologische overtuigingen. Gedoemd tot eenzame opsluiting nadat zijn doodstraf was omgezet in een levenslange gevangenisstraf, legde Öcalan zich toe op een van de weinige vrijheden die hem nog restten: lezen en schrijven. Honderden boeken verslond hij, en enkele schreef hij zelf. Hij raakte geïnspireerd en begon in te zien dat het streven van de PKK naar een onafhankelijke staat voor de Koerden hun uiteindelijk weinig goeds zal opleveren.
Het systeem van natiestaten is een serieuze barrière geworden voor de ontwikkeling van de samenleving, democratie en vrijheid
“Het systeem van natiestaten,” schrijft Öcalan in 2005, “is een serieuze barrière geworden voor de ontwikkeling van de samenleving, democratie en vrijheid sinds het einde van de 20e eeuw.” De werken van de sociale wetenschappers zoals Benedict Anderson (“De staat is een ingebeelde gemeenschap”) en Murray Bookchin (“De dominantie van de ene mens over de andere vindt zijn oorsprong in de dominantie van de mens over de natuur”) inspireerden hem om zijn Marxistisch-Leninistische overtuigingen bij het grofvuil te zetten en zich te wijden aan het ontwikkelen van een nieuwe theorie die hij 'Democratische Autonomie' doopte.
Gedecentraliseerde macht en echte democratie
Het uitroepen van zelfbestuur door de gemeentes in Turks Koerdistan moet gezien worden als een direct gevolg van Öcalans ommekeer. De Koerden streven niet langer naar een onafhankelijke staat, maar concentreren zich op het oprichten van autonome gemeenschappen met een horizontale democratische structuur binnen de Turkse staat.
“Het is de [regerende] AK Partij die wij als illegitiem beschouwen, niet de staat”, stelt Mehmet Tunç, co-president van de stadsraad in Cizre, in het uiterste zuidoosten van het land, in een recente verklaring. Hij voegt er aan toe dat ze de door de AKP gecontroleerde overheidslichamen, zoals het gouverneurschap en de politie, niet erkennen en dat de bevolking van Cizre “vastbesloten is om zichzelf te besturen, te mobiliseren en haar eigen economie en verdediging te organiseren.”
Echte democratie: van onderop
Het meest belangrijke aspect van Öcalans Democratische Autonomie is dat ze geen directe confrontatie aangaat met de macht van de staat. Democratische Autonomie bepleit een decentralisering van de macht en de invoering van een “echte” – dat wil zeggen, van onderop georganiseerde – democratie. Volledige gelijkheid tussen mannen en vrouwen en ecologische duurzaamheid zijn twee andere kernwaarden die de beweging hoog in het vaandel heeft. Op alle verschillende niveaus van de samenleving heeft de beweging een co-leiderschap geïntroduceerd, bestaande uit een man en een vrouw, en voor alle politieke partijen, stadsraden, wijkbijeenkomsten geldt een gender quotum – iedere organisatie moet voor minstens veertig procent uit vrouwen bestaan.
Ecologische duurzaamheid
Het idee van ecologische duurzaamheid is afgeleid van Murray Bookchin's 'Sociale Ecologie'. In deze theorie bepleit Bookchin dat het zoeken naar alternatieven voor een kapitalistische samenleving gedoemd is om te falen als deze niet een harmonieuze samenleving tussen mens en natuur bepleit. Tegelijkertijd stelt hij ook dat milieubewegingen die zich uitsluitend concentreren op natuurbehoud en zich niet inzetten voor systemische veranderingen in onze samenleving uiteindelijk weinig tot niets zullen bereiken.
Tien jaar geleden heeft de vrijheidsbeweging van de Koerden de vreedzame strijd voor het toepassen van de principes van Democratische Autonomie verkozen boven de gewapende strijd van de PKK. De guerrillabeweging speelt nog altijd een belangrijke rol – getuige de recente geweldsescalatie – maar deze komt in veel gevallen enkel nog in actie wanneer de PKK het idee heeft dat alle opties tot vreedzame onderhandelingen met de Turkse staat uitgeput zijn.
In de praktijk betekent de invoering van Democratische Autonomie dat men zich in veel dorpen en wijken in de grote steden niet langer tot de staat wendt voor zaken als het aanpakken van kleine criminaliteit, basale gezondheidszorg, onderwijs in het Koerdisch en klein ondernemerschap. Al deze zaken worden op lokaal niveau, zonder inmenging van de staat geregeld. Veel vrouwen die voorheen geen toegang hadden tot overheidsinstanties door hun gebrekkige kennis van het Turks, hebben zich nu verenigd in solidariteitsnetwerken die hun onafhankelijkheid vergroot en hun emancipatie bespoedigt.
Het is een proces dat langzaam verloopt – niet alleen worden individuen die zich voor Democratische Autonomie inzetten door de Turkse staat als terroristen bestempeld en vervolgd. Ook de traditionele waarden van de eeuwenoude Koerdische samenleving vormen in veel gevallen een obstakel voor zulke revolutionaire ideeën als gelijkheid tussen man en vrouw en directe democratie.
De enige realistische oplossing?
De Turkse regering onder leiding van de AK Partij beschouwt de pogingen van de Koerden om zichzelf op lokaal niveau te organiseren als niet minder dan een slecht verholen poging om de strijd voor een onafhankelijke Koerdische staat nieuw leven in te blazen. Ze ziet de brede steun die de PKK nog altijd onder de bevolking geniet als bewijs dat de Koerden niet te vertrouwen zijn en hardhandig aangepakt dienen te worden.
Democratische Autonomie is misschien wel de enige realistische oplossing voor het conflict dat zich al meer dan dertig jaar voortsleept: de huidige staatsgrenzen van Turkije blijven intact, terwijl de regering in Ankara zich niet langer hoeft te mengen in het dagelijkse leven van de Koerdische bevolking.
Een deëscalatie van het geweld is echter noodzakelijk – de Turkse regering zal de militarisering van de regio een halt toe moeten roepen en een groot deel van de honderden militaire bases moeten ontmantelen, terwijl de PKK zich moet toeleggen op de vreedzame implementatie van Democratische Autonomie en het gewapend verzet definitief de rug toe moet keren.
