Als voorzitter van de Europese Unie krijgt Nederland de eerste helft van dit jaar veel op haar bord. Door de voortslepende vluchtelingencrisis en de druk op de Europese grenzen staan veiligheid en migratie hoog op de agenda. Nederland krijgt ook te maken met spanningen met Rusland. Volgens Tweede Kamerleden is het een ‘buitenkans om invloed uit te oefenen’. Is dat zo en hoeveel invloed heeft Nederland dan precies? OneWorld sprak met Adriaan Schout, hoofd Europese studies aan het instituut Clingendael en onafhankelijk adviseur voor de Europese Commissie. ‘Nederland moet met nieuwe ideeën blijven komen, maar niet tijdens het voorzitterschap.’
Om de crises het hoofd te bieden zal de EU zich moeten aanpassen, beweren onder andere Commissievoorzitter Juncker en de Britse premier David Cameron. Hoeveel invloed kan Nederland op de toekomst van de EU uitoefenen?
‘In de Europese Unie kun je ver komen met goede ideeën en een goed verhaal. Nederland staat bekend als een actief en eigenwijs land dat goed nadenkt. Omdat we een klein land zijn, is Nederland ook niet bedreigend, zoals Frankrijk dat wel is. Daardoor luisteren lidstaten eerder naar onze voorstellen.
Nederland komt ook regelmatig met nieuwe ideeën die wel degelijk op een filosofie rusten. Het voorstel voor een mini-Schengen zone is daar een goed voorbeeld van. Het moet vaker mogelijk worden voor landen om alleen aspecten van Europees beleid over te nemen waar ze sterker van worden, of om niet mee te doen aan bepaalde verdragen.’
Wat is mini-Schengen?
Tussen alle 26 landen in de EU die het verdrag van Schengen hebben ondertekend mogen mensen en goederen zonder controles de grenzen oversteken. Door de vluchtelingencrisis en de aanslagen in Parijs staat het verdrag nu ernstig onder druk. Bij een mini-Schengen zou een beperkte groep lidstaten (Nederland, België, Duitsland, Oostenrijk en Luxemburg) samen hun gemeenschappelijke buitengrenzen gaan bewaken, een gebied veel kleiner dan de EU. Volgens Jeroen Dijsselbloem, die als hoofd van de eurogroep de vergadering van de Europese ministers van financiën leidt, moet het voorstel voor een mini-Schengen dienen als een signaal naar lidstaten die steken laten vallen bij het opvangen van de vluchtelingen (Reuters). Critici zien niets in dit idee van een ‘Europa van twee snelheden’, die belangrijke verworvenheden van de Unie weer zou afbreken. Frans Timmermans zei vorige week bij de persconferentie ter gelegenheid van het begin van het Nederlandse voorzitterschap: 'We hebben hier te maken met een collectief probleem dat we dus ook met zijn allen moeten zien op te lossen.'
Hoeveel macht heeft Nederland als voorzitter?
‘Het voorzitterschap is in de eerste plaats een instrument om lidstaten bij de EU te betrekken. Omdat het volgens een vaste volgorde rouleert schuiven lidstaten steeds een stoel op zodat het voorzitterschap geleidelijk in beeld komt. Dat zet aan tot coöperatief gedrag.
Het was altijd al een symbolische rol, maar je kon er iets van maken. In het verleden heeft Nederland de politieke rol van het voorzitterschap echt kunnen gebruiken, zoals tijdens de onderhandelingen over het Kyoto Protocol in 1997. Maar met elk Europees verdrag wordt het voorzitterschap verder uitgekleed. De premier is niet langer voorzitter van de Europese Raad, maar Donald Tusk. Buitenlandse zaken hebben ook hun eigen Hoge Vertegenwoordiger. Met 28 lidstaten heb je één keer in de 14 jaar een voorzitterschap van zes maanden. Ook zonder voorzitterschap kun je veel van dezelfde taken uitvoeren, zoals het informeel bijeenroepen van de ministerraad.’
Welke rol moet Nederland dan als voorzitter spelen?
Nederland moet streven naar betere politiek in de EU: dat betekent een scherper besluitvormingsproces dat zich aan de feiten houdt. De taak van de voorzitter is om goed te communiceren en misverstanden tussen lidstaten te voorkomen. Verder stelt het Europees voorzitterschap niet zo veel voor. Buiten het voorzitterschap om kan Nederland aan andere doelstellingen werken. We moeten zeker blijven filosoferen, maar niet nu.’
'Europa heeft even geen behoefte aan grote visies de komende maanden, maar aan het aanpakken van concrete problemen', zei premier Rutte. Opiniemakers zijn het niet met hem eens: volgens Jonathan Holslag heeft Europa vooral behoefte aan ‘een nieuw toekomstbeeld en een duidelijk verhaal’ (Trouw). Bent u het eens met Rutte?
‘Visie hoeft niet gekoppeld te zijn aan het voorzitterschap. Als voorzitter is het beter om juist even geen visie uit te dragen, het is belangrijker om de boot gaande te houden. Een voorzitter moet niet te veel sturen. Veel landen denken ten onrechte dat het voorzitterschap politiek momentum oplevert om de Europese agenda te bepalen. Dat wil niet zeggen dat Nederland geen visie voor Europa moet hebben.
De EU en met name de Commissie trekt steeds meer taken naar zich toe. De afstand tot de politieke top in Brussel wordt steeds groter. Als ik in Brussel ambtenaren naar de toekomst van Europa vraag, dan zeggen zij: ‘eerst de problemen oplossen, dan nadenken over filosofie.’ Er is geen sprake van een toekomstbeeld: het gevolg is dat de EU de symptomen van een probleem bestrijdt, terwijl de diagnose ontbreekt.
Neem het voorstel om een Europese kustwacht op te richten als oplossing van de problemen rond het bewaken van de Europese grenzen en de vluchtelingen. De onderliggende spanning wordt niet geïdentificeerd: namelijk dat Italië zo lek als een mandje is.
De instelling in Europa is te vaak dat de EU problemen moet oplossen, terwijl de lidstaten juist zelf het probleem zijn. Het is dé grote Nederlandse frustratie dat andere landen afspraken niet nakomen. De EU moet onder ogen zien dat lidstaten uit de Unie moeten stappen wanneer ze niet meewerken. Griekenland heet nu al twee keer op dit punt gestaan en alleen onder ongelofelijke druk om te hervormen heeft het zich aangepast. Als er geen oplossing komt gaat de geloofwaardigheid van de EU eraan. Nederland is vaak nog te vriendelijk. Europa moet harder worden.’
Stel dat de Tweede Kamer voor een probleem als de vluchtelingencrisis een oplossing wil zoeken die niet aansluit op het algemene beleid binnen de EU. Hoe moet Nederland daarmee omgaan?
‘Een goed voorzitter bewaart het onderscheid tussen het voorzitterschap van Europa, waarbij een vrij neutrale houding gewenst is, en de belangen van het eigen land. Andere landen hebben een bepaalde verwachting van een lidstaat gebaseerd op eerder gedrag en het politieke klimaat in dat land. Iedereen ziet een Nederlander in de voorzittersstoel zitten, dus je moet voorkomen dat je ook als Nederlander gaat voorzitten. Dat kost ons de steun en deelname van andere landen. Dat geldt straks bij het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne ook: wat de uitkomst ook wordt, het is in eerste instantie een zaak voor de Nederlandse regering.
De vluchtelingencrisis is daar een uitzondering op. We kunnen ons niet neutraal opstellen. Nederland kan ook niet aanbieden ineens duizenden vluchtelingen meer op te nemen om in de gunst van de andere leden te komen. Dat zou Nederland te veel schade berokkenen. Iedereen betaalt een prijs voor het voorzitterschap, maar die mag niet te hoog zijn.’
