Vučić wint in Servische bivakmutsendemocratie

Vučić is nu al premier. Toch wilde hij president worden, want in die functie kan hij de nieuwe premier aanstellen en partijleider blijven van de Progressieve Partij, die een meerderheid heeft in de kamer. Hij wordt zo machtiger dan ooit, vrezen tegenstanders, en de vergelijking met Kaczynski in Polen, Orbán in Hongarije en Poetin in Rusland dient zich aan: allemaal democratisch gekozen leiders die de grenzen van de democratie oprekken tijdens hun regeerperiodes en die momenteel zonder veel checks and balances opereren.

In Servië is de afgelopen dagen flink geprotesteerd. In de hoofdstad Belgrado heeft een grote groep inwoners het niet zo op ‘dictator’ Vučić. Hij speelt een grote rol in de transformatie van het hart van de hoofdstad. Een investeerder uit Abu Dhabi wil de authentieke, maar grauwe stad opfleuren met de meest futuristische plek, een soort ‘Dubai aan de Donau’, en daartegen wordt al sinds de zomer geprotesteerd.

Bivakmutsen

Het is hartje zomer, de zon schijnt fel en Ana Vujatovic trekt een pruillip. Ze kijkt naar de puinhopen die resteren van haar lievelingscafé Dvoristance. Op het terras kon je naar de schepen op de Donau turen, of naar treinen die langskwamen. De treinrails lagen pal voor het café. Reizigers zwaaiden terug. Nu is alleen de fundering over: het café is met de grond gelijkgemaakt.

Het café was illegaal, maar de winkels aan de Hercegovackastraat niet. Die zijn niettemin in het holst van de nacht ook met de grond gelijkgemaakt, door bulldozers en mannen met bivakmutsen, zeer waarschijnlijk in opdracht van de gemeente. Tijdens de operatie moesten ooggetuigen hun telefoons inleveren en werden barricades op straat opgeworpen. Vučić zei dat ‘zonder enige twijfel’ de hoogste ambtenaren achter de actie zaten, maar  burgemeester Sinisa Mali, een van zijn bondgenoten, bleef gewoon aan.

Megaproject

In het hart van Belgrado wordt gewerkt aan een van de grootste bouwprojecten in Oost-Europa: Belgrado Waterkant, uitgevoerd door Eagle Hills uit Abu Dhabi, dat ook ’s werelds hoogste bouwwerk in Dubai neerzette. In Belgrado komen acht hotels, een groot aantal kantoorgebouwen, culturele hotspots en een futuristisch winkelcentrum op een vierkante kilometer. Dat zou het imago van de stad dramatisch kunnen veranderen. Nu is Belgrado rauw, typisch Oost-Europees, met meer karakter dan Praag en de meest vriendelijke mensen van de regio. Budapest-plus.  

Een deel van de stad moet plaatsmaken voor het project, zoals de winkels aan de Hercegovackastraat en café Dvoristance. Tegenstanders hebben zich verenigd in de beweging Gooi Belgrado Niet Plat! en hielden vorig jaar protesten tegen het plan, tegen burgemeester Mali en tegen premier Vučić. Ze kozen een gele eend als symbool, bij wijze van woordspeling. “Het woord patka betekent eend en fraude, en het betekent ook, eh, iets anders”, zegt Natalija Simović, doelend op een mannelijk geslachtsdeel. Ze is een van de leiders van de protesten.

Simović vertelt over de onvolkomenheden in het proces: niemand had inspraak in de plannen, de regering bedacht loopholes in de wetgeving en Eagle Hills mocht een restaurant neerzetten terwijl hun vergunning  strandtent gold; dit om belasting te kunnen ontduiken.

De pijn zit ’m vooral in de ongelijkheid: het Servische minimumsalaris is 400 euro per maand en de werkeloosheid ligt op twintig procent. Alleen rijken en buitenlanders zullen profiteren van ‘Waterkant’, denkt Simović. Daarnaast zit Eagle Hills volgens haar voor een dubbeltje op de eerste rij: “De staat betaalt een miljard euro, alleen al voor het bouwklaar maken van de grond.”

Ze vermoedt een achterkamertjesdeal. En er is meer schimmigs: de regering had een deadline afgesproken met Eagle Hills om de Hercegovackastraat  ‘schoon’ op te leveren. Dat leek te mislukken, totdat de mannen met bivakmutsen het probleem oplosten – één dag voor de deadline. Hercegovacka staat nu symbool voor al het slechte dat ‘Belgrado Waterkant’ de stad zou brengen.

We bezoeken de plek waar ooit winkels stonden. Het is een lege vlakte, althans, bijna leeg. Eén man verdedigt de ruïnes tegen de projectontwikkelaars, lurkend aan een blikje bier en slapend in de auto. Radovan Mihajlovic lijkt meer op een zwerver. Hij claimt gemeentefunctionaris te zijn. "Er komt geen muisje doorheen”, zegt Mihajlovic. Hij werkte als beveiliger jarenlang in de winkelstraat. Nu bewaakt hij de ruïnes.

Later zien we meer beveiligers met een aftands gebit – dat lijkt normaal hier, dus we geloven onze vriend. Hij laat ook zijn officiële pas zien, verlopen in 2014 maar nog gewoon bruikbaar.

We mogen met hem het terrein op. Mihajlovic krijgt gezelschap van een vriend. Ze wisselen elkaar af. Dag en nacht houden ze de wacht. “Er werkten hier zevenenveertig mensen”, mijmert Mihajlovic. “Het was druk, je kon alles kopen. Sommige bedrijven bestonden sinds 1680.” Hij schaamt zich een beetje voor zijn land. “Het is toch niet normaal? In Nederland ga je samen zitten om iets te bespreken. Hier gooien ze de boel illegaal plat.”

Verdeeld

De protesten van Simović zijn net zo controversieel als het megalomane project zelf. Ze lijken namelijk op de kleurenrevoluties van George Soros. Daar hebben veel Serviërs een broertje aan dood. Soros staat bekend als de financier van Otpor, de protestorganisatie die Slobodan Milošević onderuit haalde en vermoedelijk ook betrokken was bij de Arabische Lente. De oud-president van Joegoeslavië is nog altijd geliefd, en buitenlandse inmenging wordt gehaat.

De oppositie is kwetsbaar. Zo ook Simović; ze zat in Amerika op een eliteschool voor ‘philanthropy and civil society’ en werkt nu bij de stichting Trag, die door de Rockefeller Foundation wordt gefinancierd. “Dus ik ben een grote crimineel”, lacht ze op een terras in de hipsterbuurt Savamala. Een krant beschreef haar als marionet van Amerika. “Maar dat is bullshit. Ik doe van negen tot vijf mijn werk”, zegt ze op een steenworp afstand van de platgegooide straat Hercegovacka, “en dit is puur vrijwillig. We draaien op giften van mensen uit Servië.”

Even verderop ligt het hoofdkantoor van Eagle Hills, dat aandoet als koninklijk paleis met schilderijen, marmeren vloeren en rood fluweel. Pontificaal in het midden staat een maquette die bewoners warm moet maken voor het Waterkantproject.

“We moeten dit project een kans geven”, zegt succesvol ondernemer Jovica Pavlovic, die twee bedrijven runt. “Zelfs als we alleen de grond gereedmaken, zou dat al winst zijn. Het gebied is nu verpauperd, middenin de stad. En ik schaar me niet achter de protesten. Natuurlijk zijn ze geïnspireerd door de VS.” Hij glimlacht. In de jaren ’90 gingen kennissen naar Boedapest om geld op te halen voor de protestbeweging Otpor. Dat geld kwam uit Amerika, zegt hij. “Niets gebeurt spontaan.”

Pavlovic heeft gelezen dat George Soros de mensen achter het protest sponsort om uiteindelijk de regering omver te werpen. Hij noemt de krant Informer. Die is vijf jaar geleden opgezet en razendsnel de grootste van het land geworden. Het is dezelfde krant die nu Simović zwartmaakte.

Poetinkalender

We gaan langs op het hoofdkantoor van Informer. Op de redactie hangt een poster van Poetin. De vrouwelijke redacteuren die me rondleiden gniffelen even. Ieder jaar geeft de krant ook een Poetinkalender aan haar lezers, want hij is “enorm populair”. Niet gek: de krant schildert hem af als een strijder tegen het Westerse imperialisme.

De hoofdredacteur is Dragan Vučićević, een dertiger die beter Russisch spreekt dan Engels. Zijn charisma maakt veel goed. “My friend!”, roept hij steeds uit tijdens ons gesprek, om vervolgens uit te leggen dat hij wél volledig objectief is, dat zijn redacteuren wél negatief over de regering mogen schrijven en dat Poetin de “beschermheer van het vrije woord” is. Hij wijst op zijn voorpagina. Vanuit de lucht is een kale man te zien, die de Amerikaanse chef voor ‘crisis management’ zou zijn. “Dat zegt toch alles? Als hij in Rotterdam bij een betoging zou meelopen, wil jij dat toch ook opschrijven?”

Vučićević vindt dat Amerika zijn land uiteendrijft, maar Nederland maakt zich daar volgens hem ook schuldig aan. Het Ministerie voor Buitenlandse Zaken doneert immers geld aan Trag, de stichting van Simović, en aan onderzoekscollectief BIRN, dat volgens Vučićević niet uit onderzoeksjournalisten bestaat maar uit Westerse propagandisten. “Waarom betaalt Nederland dat soort stichtingen in Servië? Kun je mij dat uitleggen?”

We vragen Simović ernaar. “Dat gaat over een project uit 2012, het is allang gestopt. Nederland wilde helpen met sociale voorzieningen voor mensen met een beperking en andere kwetsbare mensen. Het ging om huisvesting en psychologische hulp.”

Geen muisje?

Een week later gaan we terug naar de Hercegovackastraat. Onderweg vertelt Vanja Čavić, een 18-jarige economiestudente, waarom ze het Waterkantproject een warm hart toedraagt. “We hebben verandering nodig. Onze levensstandaard is laag. Veel afgestudeerden vertrekken meteen naar het buitenland. Natuurlijk zullen we eraan moeten wennen, maar als ons land kan investeren in de stad, in onze huizen en – het belangrijkste – in onze jeugd, waarom zouden we dan nee zeggen?”

Voor een schoolopdracht schreef ze een positief artikel over Waterkant. Dat heeft ze geweten. Haar leraar werd boos omdat het project volgens haar de atmosfeer, cultuur en manier van leven zou veranderen. Dat snapt Čavić niet. “Natuurlijk moet het verleden bewaard blijven”, zegt ze. De littekens op gebouwen zullen gedeeltelijk verdwijnen, en daarmee zal de oorlog wat minder vers worden. Haar bushalte wordt verplaatst, treinsporen worden verlegd. Maar ze ziet vooral werkgelegenheid en nieuwe kansen.

Als we Hercegovacka naderen, spookt een vraag door mijn hoofd: zit Radovan Mihajlovic er nog? En inderdaad: blikje bier op tafel, sigaret in de mond. Naast hem staat, tot onze verbazing, een kraan de ruïne bij te werken. Wat is er gebeurd? Mihajlovic was zo boos op ‘de stelende politici’ en beloofde zijn voormalige werkplek met hand en tand te verdedigen. En nu dit. Mihajlovic komt op ons af, breeduit lachend. Hij wijst op zijn gemeentepasje. “Dit is mijn ene inkomen”, om zich vervolgens om te draaien en naar de kraan te wijzen, “en dat het andere. Sssttt.”

Mihajlovic leek een soort laatste Galliër, maar is dus weinig beter dan de graaiende politici als Vučić. Hij schetst wellicht het meest waarheidsgetrouwe beeld van de Serven, een enorm gastvrij en warm volk, maar waarbij de cultuur van omkoperij en van onder-de-tafel-werken in alle geledingen zit, van hoog naar laag – al doet dat niets af aan het eerste.

Jannes van Roermund is freelance correspondent in Oost-Europa en verbleef afgelopen zomer in Belgrado. De foto’s zijn destijds gemaakt.