"Onze formule is dat wij, indien nodig, letterlijk naast de mensen gaan staan," vertelt Van Luytelaar. "Wij begeleiden hen soms wel 24 uur per dag, als een soort van ongewapende lijfwacht.
 |
| Monument Rabinal ter nagedachtenis van een massamoord op 177 vrouwen en kinderen door het leger in maart 1982. Foto: Jack van Luytelaar |
Het enige dat we dragen is een hesje, waarop staat dat we van PBI zijn. Onze club bestaat voor 90 procent uit westerlingen (uit Europa, Noord-Amerika en Australië). Dus zijn we goed herkenbaar voor de Guatemalteken. We slapen soms bij de mensen thuis of we reizen met hen mee van huis naar kantoor. Zo'n fysieke, 24-uur-per-dag begeleiding houd je niet al te lang vol. Dat doen we dus alleen maar in de meest urgente situaties, want we zitten maar met 10 mensen in Guatemala. Als het weer wat rustiger lijkt te worden, dan volstaan we met een paar bezoeken aan zo'n organisatie per week.
| Over PBI Peace Brigades International zendt vrijwilligers uit om mensenrechtenactivisten in Indonesië, Nepal, Mexico, Colombia en Guatemala te beschermen. Zij werken als een soort lijfwacht voor activisten die bedreigd worden vanwege hun werk. PBI'ers staan voortdurend in contact met diplomaten en overheden om te proberen de handelingsvrijheid van deze bedreigde activisten te vergroten. In Nederland voert PBI onder andere campagne voor ongewapende burgervredesmissies samen met NEAG en EIRENE. |
Dader onbekend
Waar het geweld tegen de mensenrechtenactivisten precies vandaan komt is niet altijd met zekerheid te zeggen. Dat het uit de hoek komt van mensen met belangen bij het handhaven van de politieke, economisch en/of maatschappelijke status quo van de situatie in Guatemala lijkt aannemelijk. Af en toe wordt bewezen, zoals in het geval van de moord op drie leden van het Centraal-Amerikaanse parlement en hun chauffeur in februari 2007, dat leden van de nationale politie de feitelijke daders zijn. Overigens werden deze politiemensen enige dagen na hun arrestatie vermoord, in de zwaarst bewaakte gevangenis van het land.
Roze bril
Je moet natuurlijk voorkomen dat je zelf een doelwit wordt, maar ik heb van nature een enorme 'roze bril' en heb me nooit echt onveilig gevoeld. Ons grootste wapen is onze afschrikkingskracht: de staat betaalt er een politieke prijs voor als ze onder onze ogen activisten vermoorden of laten vermoorden, laat staan als westerse mensen daarbij het slachtoffer worden. Guatemala kent een jonge democratie en ook daar is men gevoelig voor het ontvangen van ontwikkelingsgeld en daarmee ook politieke druk. Daar maken we gebruik van. Naast de fysieke begeleiding van mensen, verspreiden we ook informatie over de organisaties die we beschermen. We brengen hun situatie onder de aandacht in een min of meer regelmatig overleg met Guatemalteekse overheid en politici, diplomaten en maatschappelijke organisaties.
Ongelijkheid
Het Midden-Amerikaanse land heeft een burgeroorlog van 36 jaar doorgemaakt die formeel eindigde in 1996. De kern van het conflict is de ongelijkheid. De Maya's vormen de helft van de bevolking en zij worden al 500 jaar lang uitgebuit en gemarginaliseerd. Eerst door de Spanjaarden, later door een bovenlaag van een paar honderd families, afstammelingen van de veroveraars en latere immigranten uit Europa. Van de 200.000 slachtoffers uit de tijd van de burgeroorlog was 90 procent Maya. De weduwen en nabestaanden van die slachtoffers worden geholpen door CONAVIGUA, één van de organisaties waarvoor PBI werkt.
 |
| Opgraving in Comalapa. Foto: Jack van Luytelaar |
Herbegrafenis
Die weduwen willen weten wat er met hun man gebeurd is of, op zijn minst, zijn stoffelijk overschot herbegraven. Sommigen hebben jarenlang in de hoop geleefd dat hun dierbaren nog leefden en misschien naar Mexico waren uitgeweken. Anderen weten dat hun man, broer, kind, vader vermoord is, maar hebben nooit afscheid kunnen nemen en weten niet of niet precies waar hij begraven is. Deze vrouwen zoeken erkenning, zijn op zoek naar waardigheid voor hun vermoorde dierbaren, willen hen in een Maya ceremonie herbegraven.
Je buurman verraden
In de jaren tachtig had het leger zogenaamde burger-zelfverdedigingspatrouilles opgezet om zo hun greep op het platteland te vergroten. Families werden gedwongen om iemand te leveren voor deze burgerwacht. Zij moesten op patrouilles van het leger meelopen. Vooraan, waardoor ze soms als schietschijf dienden. Deze mensen gingen soms zelf op zuiveringsmissie, op zoek naar guerrillero's, communisten, andersdenkenden en critici. Daarvoor werden zij beloond. Zij gaven hun buurman aan of lieten hem vermoorden. Ik denk dat je hen wel zou kunnen vergelijken met de NSB of Nederlanders in Duitse dienst.
Volgens onderzoek zijn het leger en deze burgerwachten samen verantwoordelijk voor meer dan 90 procent van de massamoorden uit die tijd. De lijken werden gedumpt op illegale begraafplaatsen of in een ravijn gegooid. Als men op de hoogte komt van dergelijke illegale begraafplaatsen, wordt CONAVIGUA benaderd om de opgraving en later mogelijk herbegraving te organiseren en de vrouwen geestelijk bij te staan.
|
Geweld in Guatemala Guatemala is drie keer zo groot als Nederland en telt 13 miljoen inwoners. Het behoort niet tot de allerarmste landen van Latijns Amerika, maar de verschillen tussen arm en rijk zijn enorm. De bevolking bestaat voor 60 procent uit blanken en mestiezen (mensen van gemengd etnische afkomst). De overige 40 procent zijn vooral indianen (Maya's). Het land werd van 1960-1996 geteisterd door een burgeroorlog, waarbij 200.000 doden vielen, met name onder de Maya's. Ook nu nog is de mensenrechtensituatie precair. Mensenrechtenactivisten worden bedreigd of soms vermoord. Het is sowieso een gewelddadig land. Per jaar vallen er 5000 doden door geweld. De straffeloosheid bedraagt meer dan 97 procent: in minder dan 3 procent van de moorden volgt een rechtzaak. |
Spanningen
Dan ontstaan er makkelijk spanningen, want in die dorpen wonen nog steeds mensen die vroeger bij die zelfverdedigingsgroepen zaten. De meelopers van het regime zeggen natuurlijk: waarom zou je het verleden niet laten rusten? Zij hebben een slecht geweten en voelen zich bedreigd. Als de spanningen erg hoog oplopen roepen ze onze hulp in, als internationaal waarnemer. Zij denken dat als er buitenlanders bij zijn dat ze minder snel lastig gevallen worden. Ikzelf ben met zo'n zoektocht naar een illegale begraafplaats mee geweest en vond dat het meest indrukwekkend van mijn verblijf in Guatemala.
Ik heb ook een boerenorganisatie begeleid en had veel contact met hun leider, Carlos Morales.Zij eisen grond op voor hun leden, gemeenschappen van landloze boeren die het land nodig hebben om te kunnen overleven. Zij krijgen tot op zekere hoogte wel hulp van de Guatemalteekse overheid om grond tegen een aantrekkelijke rente te kopen, maar dat programma verzandt in bureaucratie.
Op gesprek bij de burgemeester
De grootgrondbezitters proberen hun belangen te verdedigen, soms met geweld, en willen de boeren niet erkennen in hun landrechten. Morales is een keer ontvoerd geweest en sindsdien heeft hij het gevoel dat hij gevolgd wordt. We krijgen van hem af en toe een telefoontje dat er iemand door zijn dorp loopt, met een revolver op zak, die naar hem loopt te vragen. Dan gaan wij naar hem toe. We praten met de lokale politie, met de burgemeester, de gouverneur van het departement of soms ook wel met het bemiddelingsorgaan van de landbouwgronden. We leggen uit wat we doen, hoe we werken en brengen de veiligheidssituatie van onze 'klant' naar voren.
 |
| Demonstratie voor de vermisten uit de burgeroorlog. |
De ontvangst is niet altijd even hartelijk. De politieman gaat rustig door met het schoonmaken van zijn wapen en kijkt je niet aan. Er zijn ambtenaren die zeggen dat ik beter naar Irak kan gaan om daar te bemiddelen. De gouverneur van het departement waar Morales woonde, was echter wel geïnteresseerd en bood me ook aan, om in geval van nood, hem op te bellen.
Diplomatieke actie
Wij laten de Guatemalteken eigenlijk zien dat we bovenop de zaak zitten. Loopt de spanning hoog op, vrezen we voor het leven van onze cliënt, dan proberen we alles en iedereen in ons steunnetwerk in de hele wereld in te schakelen, we publiceren over de situatie, of bellen, mailen, schrijven, faxen naar lokale gezagsdragers, onze ambassades en al dan niet via hen onze ministeries van Buitenlandse Zaken, de VN, andere nationale en internationale maatschappelijke organisaties in een poging de dreiging af te wenden en aanslagen te voorkomen. Zo stel ik me voor dat in extreme gevallenen zelfs de Guatemalteekse ambassadeur in Nederland op het matje kan worden geroepen. Ook hebben we de toezegging van enkele Nederlandse Tweede Kamerleden dat wij, zo nodig, een beroep op hen kunnen doen om Kamervragen te stellen.
Het nut voor mij van dit soort werk is dat we de prijs voor politieke moord opdrijven. Carlos Morales heeft me ook vaak gezegd: zonder jullie was ik al lang dood geweest."
