‘The Offended’ verbreekt stilte over martelingen in El Salvador

In de burgeroorlog in El Salvador zijn duizenden mensen verdwenen en gemarteld door militairen. De wonden zijn 24 jaar later nog niet geheeld. Een gevoelig onderwerp, waar de ouderen niet over praten en hun kinderen niet naar vragen. Marcela Zamora maakte een documentaire met de verhalen van mensen die het hebben overleefd, waaronder haar vader. Los Ofendidos (The Offended) speelt vanavond tijdens IDFA.

Marcela Zamora is een hartelijke vrouw die met veel passie over haar werk als documentairemaakster vertelt. Haar vader, Ruben Ignacio Zamora, was in de jaren tachtig het brein achter een sociaal democratische partij en speelde een belangrijke rol in de revolutie. Als kind kreeg ze weinig van de oorlog in El Salvador mee. “Ik had een fijne jeugd in het nabijgelegen Nicaragua, waar ik tot mijn tiende opgroeide zonder te weten dat mijn vader een oorlog voerde in een ander land.”

Dit besef kwam pas een aantal jaar geleden. Marcela, nu 35 jaar en sinds vier jaar terug in El Salvador, kreeg via de redactie van nieuwssite El Faro een namenlijst uit de oorlog in handen. “Mijn hoofdredacteur gaf me het boek. De eerste twee bladzijden bestaan uit de namen van tegenstanders van het regime, mensen die moesten verdwijnen. Toen ik het opensloeg, zag ik op de derde foto mijn vader. Pas na de ontdekking van het boek, vertelde mijn moeder me dat mijn vader tijdens de oorlog 33 dagen gevangen is genomen en gemarteld. Hij is de enige van deze lijst die niet is vermoord.”

Het maken van de documentaire was voor Marcella een ingewikkeld proces. “Ik begon zonder mijn vader, omdat ik hem niet durfde te vragen naar zijn ervaringen. We hadden altijd goed contact, maar geen intieme band. Toch besefte ik me dat ik de documentaire niet kon maken zonder het verhaal van mijn vader te vertellen. Ik verzamelde moed, maar hij zij nee: ‘ga maar op zoek naar andere mensen’. Maar toen kort daarna mijn moeder stierf, heb ik hem nog een keer gevraagd. Ik moest het weten en dit keer zei hij, ja'.”

Zoektocht naar de waarheid

Ook vond Marcela drie andere mensen die hun verhaal wilden doen. Na jaren van zwijgen vertellen ze – net als Marcela’s vader – over hoe ze tijdens de oorlog gemarteld zijn door militairen van het regime. “Aan iedereen die gemarteld is stelde ik dezelfde vraag: als je martelaar nu voor je stond, wat zou je dan doen? Iedereen gaf het zelfde antwoord: ze wilden alleen maar weten waarom hij het heeft gedaan. De martelingen zijn in El Salvador een gevoelig onderwerp waar bijna niet over gepraat wordt. Nog steeds weet niemand wat er precies is gebeurd tijdens de oorlog en waarom er zoveel mensen zijn verdwenen. Dat was een belangrijke reden om de documentaire te maken. De waarheid maakt ons vrij: la verdad nos hará libres.”

“Iets wat ik heb geleerd tijdens het maken van de documentaire, is dat er twee groepen mensen zijn gemarteld, die het allebei heel anders hebben ervaren. De ene groep nam bewust deel aan de revolutie. Ergens wisten zij wat hun kon gebeuren. De andere groep waren burgers. Ze werden van de straat geplukt en gemarteld voor informatie die ze niet hadden. Zij wisten niet wat hen overkwam. Beide groepen zijn onschuldig, maar vooral de tweede groep heeft nu grote emotionele problemen. Ze zijn nog steeds op zoek naar de waarheid.

Tijdens een van de interviews met een dokter die twee weken opgesloten en gemarteld was, wordt het ook Marcela teveel en stromen er tranen. “Het was de eerste keer dat ik moest huilen tijdens een interview. Iedereen heeft een limiet voor wat hij of zij aankan, voor mij was dat dit gesprek. Ik huil niet om de details van alle martelingen. Ik huil wanneer hij zegt: ‘Ik vergeef mijn martelaren’. Het is voor mij ongelofelijk hoe een man die zoveel heeft geleden, nog kan vergeven. Dat getuigt van zo’n groot hart.”

Een gemartelde archiefmedewerker laat een document uit de burgeroorlog zien: 'vervolging humanitaire organisaties'.

Ook spreekt Marcela voor haar documentaire een dader van de martelingen. Hij wil alleen onherkenbaar in beeld. “Het is ontzettend ingewikkeld om te verklaren waarom zij dit deden, en om te oordelen. Iedereen weet dat martelen slecht is. Maar tegelijkertijd werden de militairen vanaf hun twaalfde gehersenspoeld. Op dat moment geloofden ze dat hun tegenstanders dit verdienden. Nadat in 1992 het vredesakkoord was getekend, beseften veel van hen dat ze onschuldige mensen hadden gemarteld. Sommigen kunnen niet met dit schuldgevoel leven. De man die ik interviewde vertelde me dat hij ieder nacht nachtmerries heeft, sinds hij weet dat de mensen die hij martelde net als hij arm waren.”

Opluchting

Dat de waarheid ons vrij maakt, geldt ook voor Marcela zelf. “Voor mij voelde het afronden van de documentaire als een opluchting. Je kan je familie nooit begrijpen wanneer je de feiten over hun levens niet weet. Ik heb mijn hele leven veel vragen gehad aan mijn vader. Ik had wel door dat hij er nooit was voor zijn familie, maar snapte niet waarom. Nu begrijp ik zijn motivatie: hij wilde een beter land voor mij achterlaten. Daarom is het zo belangrijk voor de mensen in El Salvador om over de oorlog te praten.

Marcela’s vader oogt in de documentaire erg rustig tijdens de interviews, waarin hij over zijn gevangenschap vertelt. Het zegt volgens haar veel, dat hij pas begint te huilen wanneer hij voor haar het gedicht Love Poem (Poema de Amor) van Roque Dalton opleest. “Dit gedicht staat voor ons land en is onderdeel van de geschiedenis van El Salvador. Het gaat over de revolutie. Dit is wat hem kan breken. Niet zijn familie, of wat hem is overkomen, maar zijn land.” Marcela vertelt dat ze het gedicht op haar arm heeft laten tatoeëren en laat een stukje zien. Ook haar kan het gedicht nog steeds aan het huilen maken.

De première van Los Ofendidos trok in El Salvador vijfhonderd bezoekers, en dat laat zien dat er veel interesse is in het onderwerp. “We mochten maar één dag screenen op het filmfestival en konden vijf filmzalen vullen.” Naderhand ontving Marcela vele brieven die haar bedankten, vertelt ze emotioneel. “Iemand schreef me dat ze na het zien van de documentaire eindelijk de moed had gevonden om met haar familie over de oorlog te praten. Daar moet ik bijna van huilen. Jongeren weten wel wie er vocht, waar en wanneer, maar hebben nog nooit de persoonlijke verhalen uit de oorlog gehoord. En dat is juist het belangrijkste.”

De film is mede mogelijk gemaakt door ICCO, via het Dutch Human Right Fund for Central America. Zij steunden 26 projecten om mensenrechten in Centraal Amerika te promoten en verbeteren. In het kader van dit programma, publiceerde El Faro onderzoeksrapporten over schendig van mensenrechten in wat bekend staat als de North Triangle (Honduras, El Salvador, Guatemala).