Luiers verschonen met gordijnen dicht

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
36_MaliD0130

Iedereen die iets wil veranderen in de relatie tussen de seksen in
Afrika moet beseffen hoe weinig kennis voorhanden is over de
veelgelaagde en gecompliceerde verhoudingen tussen die seksen
Foto: Roel Burgler

Gender, vrouwenrechten, Millenniumontwikkelingsdoelen. Wonend in Zuid-Afrika vraag ik mij af hoeveel mensen in Nederland enig idee hebben wat deze drie termen inhouden. In Afrika zijn ze breed gekend. Natuurlijk, niet iedereen weet tot in detail wat ze betekenen, maar nagenoeg iedere Afrikaan zal een mening over ze hebben of ervaringen met ze hebben opgedaan.

Tien jaar geleden was 'Beijing' een gebeurtenis waarnaar menig man in Kenia tandenknarsend verwees: nooit meer zou het leven zijn wat het eens was geweest. Aan zijn sokkel was geknaagd, de glans was van zijn bestaan. 'Beijing 1995' was niet de eerste VN-conferentie die zich zou buigen over vraagstukken rond de realisering van mensenrechten voor vrouwen. Het was wél de laatste. De regeringen van de wereld hadden in 2001 en 2002, de jaren waarin zij hadden moeten beginnen met een follow-up op Beijing, andere zorgen aan hun kop. Osama bin Laden was de Twin Towers ingevlogen, er was een speurtocht naar vernietigingswapens in Irak op gang, en zo verder, en zo voort.

De vaart lijkt uit de internationale vrouwenbeweging te zijn. 'There will not be one at all, ever again, unless new momentum can revitalize it!', schrijft een lid van de Cyntax Foundation op haar blog op 9 januari 2008. De puf is verdwenen. 'Burnout by hardworking women on frontline NGOs', schrijft dezelfde blog-auteur als een van de redenen waarom de vijfde VN-vrouwenconferentie er, volgens de auteur, nooit meer zal komen. Het getuigt van ideologische moed dan wel starheid (afhankelijk van persoonlijke overtuigingen) dat ondanks het dovend vuur onder 'de internationale kwestie van de vrouw' de huidige minister voor Ontwikkelingssamenwerking expliciet waarde hecht aan gelijkberechtiging tussen de seksen. Bert Koenders blijft streven naar de realisatie van de Millenniumontwikkelingsdoelen die betrekking hebben op de rechten van meisjes en vrouwen.  

Eer
De kwestie van vrouwenrechten in Afrika heeft mij nooit in vuur en vlam gezet. Toch schreef ik in de loop van vier jaar een boek over mannen en mannelijkheid in Afrika. Met een streven naar welk ideaal dan ook had en heeft dat boek niets te maken. Mijn motieven waren strikt egoïstisch. Ik kon bepaalde facetten van het leven in Afrika om mij heen niet begrijpen. Ik kon mijn middenrif niet laten resoneren op veel van de keuzes van talloze mannen in hun verhoudingen tot hun vriendinnen, vrouwen of dochters.

Om dat onbevredigende gevoel te lijf te gaan, begon ik aan een speurtocht naar hedendaagse mannelijkheid in Afrika. Waar is de eer van weleer gebleven, het wederzijds respect dat zo centraal zou staan in Afrika's culturen? Hoe kan 'eer' zich aanpassen in een tijdperk waarin verrekte weinig eer is te behalen? Hoe uit zich die mogelijkerwijs gefrustreerde mannelijke eer in keuzes en gedrag?

West-Afrikaanse feministes als Ifi Amadiume zijn buitengewoon kritisch geweest over de 'inmengingen' van westerse feministen en activisten voor de rechten van de vrouw. Een andere Nigeriaanse feministe Oyewemi gaf aan haar boek The Invention of Women uit 1997 de ondertitel Making an African Sense of Western Gender Discourse.

 Hoe kan 'eer' zich aanpassen in een tijd waarin verrekte weinig eer te behalen is?  

Afrikaanse samenlevingen (volgens sommige experts telt het continent vierduizend verschillende culturen) zijn in vele opzichten gecompliceerder dan die van de VS of Europa. Het uitgangspunt als het gezin als hoeksteen van de samenleving zoals het momenteel in Nederland nieuw leven wordt ingeblazen, bestaat in Afrika niet. Verbanden tussen individuen lopen van familie naar clan, naar plek van herkomst, naar economische en sociale belangen. Die banden zijn tegelijkertijd enkelvoudig (van persoon tot persoon) en veelvuldig (hebben plaats binnen groepen), dynamisch en statisch, conservatief en progressief, beperkend en verruimend.

Een sterk doorgevoerd individualisme heeft het Westen vooruit gestuwd in de economische vaart der volkeren, maar op vlakken van ethiek stappen terug doen zetten in de richting van het recht van de sterkste. Dat individualisme heeft pas de afgelopen tien jaar onomkeerbaar zijn intrede gedaan in Afrika.  

Kaartenhuis
Sommige hedendaagse problemen in de verhoudingen tussen de seksen in Afrika zijn primair terug te voeren op eeuwenoude gewoontes in moderne gedaantes. Maar de meeste hedendaagse problemen komen voort uit hedendaagse omstandigheden: de economische en culturele mondialisering en haar uitwerkingen (opbouwend en afbrekend), de moderne politieke cultuur, de toegang tot economische middelen, de hedendaagse mengelmoes tussen 'traditioneel' en 'westers'.

Spelen met de gecompliceerde verhoudingen tussen de seksen in Afrika is aanmerkelijk ingewikkelder dan in samenlevingen waarin vrouwen in eerste of tweede instantie vooral 'huisvrouw' zijn. Spelen met gender in Afrika betekent spelen met het complexe netwerk van rollen, verplichtingen, rechten, verhoudingen en banden waaruit het Afrikaanse kaartenhuis van relaties bestaat.

Iedereen die iets wil veranderen in de relatie tussen de seksen in Afrika moet beseffen hoe weinig kennis voorhanden is over de veelgelaagde en gecompliceerde verhoudingen tussen die seksen. We weten wat we wél weten; het probleem is dat we níet weten wat we niet weten. Voorzichtig opereren is dus noodzakelijk om te voorkomen dat het medicijn grotere schade aanricht dan de aandoening. Plannen moeten een open einde hebben. Luisteren, kijken, voelen, observeren en aanpassen is noodzakelijk, net als bescheidenheid.

Ligt de sleutel tot het behalen van de voor Afrikaanse vrouwen relevante millenniumdoelen bijvoorbeeld in een verdere verwesterlijking van Afrikaanse waarden? Of juist in het versterken van constructieve Afrikaanse normen en waarden? Sluiten deze twee elkaar uit, of juist niet? Mogen normen en waarden van huis uit Afrikaans zijn, of moeten zij vooral herkenbaar zijn in westerse ogen?

In de achttiende eeuw wist, zag en voelde de Basotho philosopher chief Mohlomi al dat 'geweten de getrouwe waarnemer is van de mens; dat zij hem onveranderlijk vertelt wat zijn plicht is. Als hij voortvarend is, dan kijkt zij hem lachend toe; als hij het kwade uithaalt, zal zij hem kwellen. Deze gids neemt ons onder haar hoede zodra wij de baarmoeder verlaten, en zij begeleidt ons tot ons graf.'    

Eigenwaarde
De universiteit van Rwanda gebruikt een interessante definitie van gender: 'Gender is the difference between women and men within the same household and within and between cultures that are socially and culturally constructed and change over time. (…) Thus, gender is not a synonym for women, but considers both women and men and their interdependent relationships (Moser, C. 1993).'

De kernwoorden zijn: 'onderling afhankelijk', 'mannen en vrouwen', 'een sociaal bouwwerk', 'veranderen met de tijd'. Als rollen een bouwwerk zijn van de maatschappij, dan kunnen zij dus renovatie ondergaan indien de inwoners van dat bouwwerk daar behoefte aan hebben. De onderlinge afhankelijkheid van mannen en vrouwen kan, desgewenst, veranderen met de tijd. Als gevolg van een welbewuste, uitgestippelde route of juist als ongrijpbare resultaten van onzichtbare krachten.

De goede toeschouwer van Afrika kan zien dat de verhoudingen tussen mannen en vrouwen de afgelopen decennia razendsnel zijn veranderd. Niet altijd ten gunste van mannen en/of vrouwen, overigens.

Voor de klagende mannen tien jaar geleden in Kenia lag de bron van die veranderingen bij 'Beijing'. Voor mannen in Zuid-Afrika in de in 1996 aangenomen, meest liberale grondwet ter wereld, die kerels van hun voetstuk heeft gehaald en vrouwen een nieuw voetstuk heeft gegeven. Voor de koffieboeren van Kilimanjaro ligt het omslagpunt bij de instorting van de wereldprijzen voor hun bonen, die hun vaders nog in staat stelden hun telgen naar de beste universiteiten te sturen maar diezelfde nazaten er nu toe veroordeelt in tweedehands T-shirtjes rond te lopen.

Wat doen dergelijke sociaal gecastreerde mannen? Hoe verkrijgen zij van hun ouders, hun broers en zussen, en hun buren voldoende respect om het leven aangenaam te houden? Hoe kunnen zij een minimum aan eigenwaarde hoog houden? Hoe kunnen samenlevingen en individuen nieuwe invullingen geven aan eigenwaarde en respect, als de maatstaven van succes nog steeds zijn gebouwd op oude definities van mannelijkheid?  

Spot
In het hele gender-werk staan mannen zo goed als buiten spel. Ze blijven buiten schot. Mannen luisteren niet en naar mannen wordt niet geluisterd.

In de praktijk maakt het de facto uitsluiten van mannen uit het gender-debat dat talloze kleine weerstandjes en grote blokkades binnen en buiten Afrika de kwestie van gelijkheid tussen de seksen ondermijnen. Bij mijn pogingen een Engelse versie van mijn boek in Afrika uit te geven stuit ik op weerstand. 'De markt wil het niet', luidt het oordeel van mannelijke uitgevers in Zuid-Afrika. Toch vraagt boekhandelaar Chan van Bookstop Ltd in Nairobi mij hem direct te verwittigen zodra het boek van de pers rolt. 'Mijn klanten hier hebben alle hoeken van de vrouwelijke kant van gender inmiddels wel gezien. Ze willen boeken over de mannen van Afrika.'

In die verschuiving van belangstelling ligt voor minister Koenders een kans om het vuurtje onder het wegkwijnende gender-debat opnieuw op te stoken. Miljoenen mannen in Afrika willen uit betrokkenheid bij hun kinderen graag luiers verschonen, maar moeten dat nu nog doen met de gordijnen dicht uit angst voor spot. Miljoenen mannen zoeken andere definities van mannelijkheid, definities die haalbaar zijn vandaag de dag, die constructief zijn, waarbij mannen kunnen opereren vanuit hun menselijkheid en hun geweten, in de voetsporen tredend van de hierboven geciteerde filosoof Mohlomi.

De eerste stap voor Nederlandse gender-activisten? Invulling geven aan het enige uit de 38 punten van de Verklaring van Beijing uit 1995 dat over mannen gaat: '25. Encourage men to participate fully in all actions towards equality.'

Het is tijd om op te houden de marathon voor rechtsgelijkheid op een been te hinken. Rennend op twee benen gaat de race veel sneller.  

Aernout Zevenbergen is journalist en auteur van Vlekken van een luipaard: Over mannen in Afrika (Mets & Schilt, 2007). Dit is een ingekorte versie van een tekst die hij schreef voor het Afrika-congres op 13 februari in de Doelen te Rotterdam.

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons