‘Wie de Hollandse Ziekte oploopt maar verder gezond van lijf en leden is kan het prima overleven. Het probleem van veel Afrikaanse landen is dat ze het bij hun geboorte meegekregen hebben.’ Er is dan ook een andere naam voor een voort-etterende Hollandse Ziekte: de Vloek van de Bodemschatten. Daar gaat The Looting Machine vooral over.
Politiek
Maar wat is het precies? Burgis geeft in zijn boek tekst en uitleg. Toen de Groningse aardgasbel gevonden werd merkte Nederland dat de rest van de economie in het slop raakte. Want het gas werd verkocht, de gulden (toen nog) werd peperduur en spullen importeren bleek goedkoper dan ze zelf maken. Boeren raakten hun productie niet meer kwijt en fabrieken gingen dicht. Dat is, in een notendop, de Hollandse Ziekte. De regering in Den Haag damde de ellende tijdig in. Burgis zegt er dit van: ‘Als je een goed ontwikkelde en gevarieerde economie hebt èn een sterke staat met stevige instituties, dan stort je land niet in. Noorwegen houdt zijn olie-inkomsten buiten de staatskas. Dat betekent dat je de politiek buiten de deur houdt. Helaas is dat in landen als Niger, Angola, Guinee en Nigeria niet zo. En hoewel de verschillen tussen landen groot zijn zie je wel steeds hetzelfde patroon.’
Terwijl Angola meer landbouwgrond heeft dan Duitsland. Tussen 1980 en 2005 sloten 150 Nigeriaanse textielfabrieken hun deuren en zetten 325.000 werkers op straat. ‘Het was geen opzet’, legt Burgis uit, ‘eerder een samenkomen van allerlei verschillende belangen. Bovendien heeft de regering niet ingegrepen om het verval te stoppen.’ Zo kan de Hollandse Ziekte wild om zich heen grijpen.
Economie doet er niet toe
Rond de olie-economie (of de uranium-economie in Niger, de bauxiet-economie in Guinee) bestaat een groep schatrijke mensen, uitdelers en ontvangers van de opbrengsten: een klassiek patronagenetwerk, waarbij politieke invloed gekocht wordt en verkocht. De rest van de economie doet er niet toe. Dus gingen in Nigeria al die textielfabrieken geruisloos op de fles. Maar een halve aardbol verderop gingen ze massaal open. En nu, vijfendertig jaar later, vechten de laatste 25 fabrieken tegen hun onvermijdelijke ondergang en bestaat er een kolossaal smokkelnetwerk (waarde: twee miljard euro) van volstrekt illegale importen. Waarvandaan? China natuurlijk. Met een namaak label waar Made in Nigeria op staat. Nigeria heeft een cruciale afslag naar economische ontwikkeling gemist. Who cares! Alhaji Dahiru Mangal, de koning van Nigeria’s textielsmokkel financiert presidentiële campagnes, net als de oliemiljardairs.
‘En zo is het met alles’, zegt Burgis. ‘Wie ijzer in de grond heeft kan een staalfabriek bouwen. Wie op bauxiet zit (zoals Guinee, met de grootste reserve ter wereld,bp) kan aluminium fabriceren. Maar dat gebeurt niet. Zodra die geldstromen vanuit de mijnen en de oliebronnen beginnen te lopen naar de staatskas – en dus de politiek – is de boel geruïneerd.’
Plundermachine
De Plundermachine kent veel verschillende spelers en Burgis wil de verbanden blootleggen. ‘Die fascineerden mij juist. Hoe al die draden met elkaar verbonden zijn in een geglobaliseerde economie.’ Van de man met een mijn op zijn erf in Congo tot de mobiele telefoon die je gebruikt. Van de met olie en bloed besmeurde Delta in Nigeria tot de benzine die je in je auto gooit. ‘Dat verbaast me nog steeds: dat mensen daar geen aandacht voor hebben. Je kunt denken dat het iets is dat daar ver weg gebeurt maar dat is niet zo. We doen er, in meer of mindere mate, allemaal aan mee.’
De gemiddelde inwoner van een land dat “gezegend” is met bodemschatten heeft het nakijken. De president (of een lagere godheid: gouverneur, burgemeester) haalt zijn olie-, uranium- of diamantgeld van een bankrekening in Zwitserland of een belastingparadijs als – pak ‘m beet – Nederland. Hun onderdanen betalen geen belasting en doen er niet toe. Letterlijk. Er zijn voor mindere kwesties revoluties uitgebroken. Niet voor niets investeren landen met de Vloek van de Bodemschatten zwaar in de onderdrukking van hun eigen bevolking.
‘In Angola werd me verteld dat ik op mijn tellen moest passen. Daar heerst de angst’, zegt Burgis. Het boek vertelt ook het verhaal van de militaire overname van Marange (Zimbabwe) in 2006. Jarenlang hadden mensen hier diamantjes opgegraven, totdat ze op een oktobermorgen vanuit helikopters en legerwagens doodgeschoten werden. De operatie heette Geen Terugkeer (No Return) en bracht de diamanten stevig in handen van president Mugabe en zijn militairen. De diamanten financierden zijn herverkiezing van 2013. In Marange liggen meer dan tweehonderd mensen in een massagraf.
Iedereen zit er in
Wat opvalt bij het lezen van het boek is dat de directeuren, politici, bestuurders, militieleiders die allemaal in de Plundermachine zitten, ervan overtuigd zijn dat ze niets verkeerds doen. ‘Ik denk dat het vermogen van de mens om zichzelf in meerdere delen te splitsen enorm is. Deze lui zijn bepaald niet dom. Ze analyseren ook de situatie. Sommigen houden zichzelf voor de gek maar er zijn er ook die echt werken aan verandering, verbetering.’ En nog weer anderen zitten hopeloos vast in een systeem waar ze geen controle over hebben. ‘In de Delta in Nigeria zijn mensen zich heel bewust van wat er gebeurt. Ze weten dat ze om te overleven mee moeten doen met een criminele onderneming. Mensen ontvoeren om je kinderen naar school te kunnen sturen, dat soort werk.’ Geld van Shell en andere bedrijven voor “sociale programma’s” wordt in de regel gestolen. En toch gaat het door. Het lijkt wel ontwikkelingshulp… Burgis ziet zeker paralellen. ‘De retoriek eromheen is fictie. Maar probeer er maar eens uit te stappen. Probeer integer te blijven. Meestal word je vermorzeld.’
Is Burgis eigenlijk zelf wel eens bedreigd? ‘Je bedoelt: los van de rechtszaken waar mee gedreigd is? En waar sinds onze publicatie niets meer van gehoord is? Jawel – ik heb een paar benauwde momenten gehad in Marange en ook in Nigeria. Maar er is één groep die een veel en veel groter risico loopt dan ikzelf. Dat zijn mijn bronnen. Zij nemen de echte risico’s.’
The Looting Machine van Tom Burgis is uitgegeven bij William Collins en kost €27,-
