Een nacht in El Salvador: horen, zien en zwijgen

Het leven in El Salvador, waar ruim zes miljoen mensen wonen, schikt zich naar een rist strikte benderegels. Regel nummer één: horen, zien en zwijgen. De bendes – pandillas of maras in het Spaans – zijn overal en nergens. Ze leven ondergedoken, maar hun graffitiboodschappen – bij schoolpoorten, bushaltes en op straathoeken – gebieden absolute zwijgplicht voor getuigen van een misdaad. ‘Dood aan verklikkers’, is vaak het onderschrift. Wie naar een andere wijk wil voor een bezoekje of een boodschap, moet zich nauwgezet bevragen: welke bichos – ‘jongens’ – hebben het daar voor het zeggen? Onbekende gezichten moeten vaak een identiteitskaart met adres laten zien. Geregeld worden nietsvermoedende burgers vermoord alleen omdat ze in vijandig gebied wonen. Ook onze Salvadoraanse gastvrouw moest ons vooraf bij de lokale bendeleider aankondigen. We waren gewaarschuwd: bepaalde sportschoenen en kleuren zijn uit den boze, tatoeages blijven beter bedekt – ze zouden als tekenen van lidmaatschap van een bende kunnen worden geïnterpreteerd. Het sociale leven speelt zich grotendeels in bewaakte en beveiligde shoppingcentra af.

Jeff Sessions, de uiterst conservatieve minister van Buitenlandse Zaken, heeft van de strijd tegen de Mara Salvatrucha een prioriteit gemaakt. Dit jaar zijn al dubbel zoveel bendeleden uitgewezen als vorig jaar: 5.207 tot dusver. Onder impuls van de VS heeft ook de Noordelijke Driehoek de druk op de bendes opgevoerd. Maar experts zijn van mening dat die strategie van de harde hand het omgekeerde effect sorteert: de bendes antwoorden met willekeurige moorden op militairen, politiemensen en burgers. Ze doen aan lijkzakkendiplomatie: moord als drukkingsmiddel. ‘Eens je bij de Mara gaat, kun je er maar bij hoge uitzondering nog mee breken. Alleen zij die God vinden en een gezin willen stichten, de calmados, krijgen een kans. Maar als blijkt dat je toch nog drinkt en herrie schopt, kan je dat je leven kosten.’

El Salvador heeft het hoogste moordcijfer ter wereld

Wilson (28) controleert voor de Mara Salvatrucha een deel van Ciudad Delgado, in de heuvels rond San Salvador. Pinos Locos Salvatrucha heet zijn clica, een lokale bendecel. We ontmoeten Wilson thuis bij zijn vriendin Dalia (20) en hun dochtertje Keysi (2) – het meisje huppelt rond zijn benen. Op de achtergrond klinkt af en toe een flard reggaeton uit de speakers van de afgedankte Amerikaanse schoolbussen die hier als openbaar vervoer dienstdoen. In zijn wijde jeansbroek en oversized T-shirt oogt Wilson bijna tenger. Hij heeft een lichte lach, en in zijn achterzak een pistool. Op zijn achterhoofd staat een ‘13’ getatoeëerd. De grote ‘MS’ op zijn borst toont hij later voor de foto.

Een aantal tieners staat voor Wilson de klok rond op de uitkijk op enkele strategische punten in de buurt: ze geven een seintje wanneer de politie eraan komt. Het vuile werk, het moorden, laten Wilson en zijn cel door kinderen opknappen. ‘Hoe jonger, hoe beter. Het zijn jongens uit een moeilijke gezinssituatie, zonder vader, arm, net als ik. Als ze 12, 13 jaar zijn, trainen we hen met wapens. Jongeren zitten minder lang voor moord.’ De maras treffen vooral de buurten waar de bendeleden zelf wonen. De meer vermogende Salvadoranen trekken zich achter een muur terug en beschermen zich met privébewaking. Misschien worden ze als bedrijfsleider afgeperst, maar ze hoeven tenminste niet te vrezen dat hun kinderen iets overkomt op weg naar school. Wilson weet dat president Trump MS-13 de oorlog heeft verklaard. ‘Hij is niet goed bij zijn hoofd als hij denkt dat hij met ons kan afrekenen.’ Maar de spanningen met de politie lopen wel op. ‘Ze zijn op jacht, vanwege de hoge moordcijfers. En als ze je te pakken krijgen, maken ze je af alsof het niets is. Vermoorden ze evenwel een homeboy, iemand van ons, dan zullen we antwoorden, wees daar zeker van.’ ‘Buitengerechtelijke executies door de politie zijn eerder regel dan uitzondering in dit land’, zegt Guadalupe Echeverría, chef van de ‘antibende’-cel van de openbare aanklager in San Salvador. ‘Ze sjoemelen met bewijs, verplaatsen lijken en dekken het potje toe. Op den duur is dat ook wat de bevolking vraagt: één rat minder.’

In de barrios van Los Angeles kregen die asielzoekers het aan de stok met Mexicaanse en zwarte misdaadbendes. Zo ontstonden MS-13, vandaag de grootste, en Barrio 18 – genoemd naar 18th Street in East L.A. Al snel zouden de nieuwkomers hun concurrenten in wreedheid overtreffen en achter de tralies belanden. Zodra in 1992 het Salvadoraanse vredesakkoord getekend was, werden de bendeleden massaal naar hun thuisland uitgewezen en kregen ze uiteindelijk in de Noordelijke Driehoek voet aan de grond. In El Salvador alleen al zijn er naar schatting 60.000 actief.

Voor president Trump is MS-13, met naar schatting 10.000 leden in de VS, reden voor een strenger immigratiebeleid. Onder meer in de staten Virginia, New York en Massachusetts rekruteert de Mara uit stuurloze jonge immigranten zonder papieren, die zelf het bendegeweld of de doffe armoede in hun thuisland ontvluchten. Daarom willen de Republikeinen van de sanctuary cities af, waar sans-papiers meer bescherming genieten.

De Amerikaanse autoriteiten hebben nooit begrepen dat migratie een cirkel is’, zegt de Salvadoraanse onderzoeksjournalist Óscar Martínez. ‘Guatemala, Honduras en El Salvador waren failed states eind jaren 80, vermangeld door oorlog en conflict. De bendes die door vluchtelingen in de States zijn gevormd, hebben zich door de uitwijzingen kunnen uitbreiden en in Centraal-Amerika consolideren. Bovendien zijn ze intussen zo machtig en talrijk dat de Amerikaanse uitwijzingen mij een druppel op een hete plaat lijken.’

Het is woensdagnacht en we lopen in het spoor van twee doorgewinterde Salvadoraanse misdaadverslaggevers. Ze houden het liever off the record. De nacht zal voor de twee een somber dieptepunt worden in de meest gewelddadige week sinds lang: 34 moorden, op een totaal van 203 in één week. Tijdens de burgeroorlog vielen gemiddeld vijftien doden per dag; op sommige dagen is dat nu een veelvoud. Toch zal daags nadien vooral een pensioenhervorming de kranten halen. De geweldepidemie is al lang niet opzienbarend meer. Een oudere politieagent houdt bij het gele afzetlint de wacht. Hij woont alleen in een buurt die gecontroleerd wordt door de Mara. ‘Op een dag zal het aan mij zijn’, zegt hij onbewogen. ‘Weet u, het wordt hoog tijd dat we de middelen krijgen om voor eens en altijd met die klootzakken af te rekenen.’ En wat met een eerlijk proces dan? ‘Gerechtigheid? Ach, dat zijn bezorgdheden van buitenlanders, van de Verenigde Naties. Alleen goddelijke gerechtigheid is van tel.’

Twee begrafenisondernemers, van 25 en 34 jaar, wachten geduldig het moment af om hun diensten aan te bieden. Ze zitten stilletjes op de trottoirband een eind verderop. Met z’n tweeën dwalen ze al zeventien jaar ’s nachts door de stad, wachtend op een tip van een politieagent of ambulancier. Wachtend op een moord. ‘Met als enige gezelschap God.’ Soms helpen ze de nabestaanden het bloed op te dweilen, vertellen ze. Als ze dadelijk met de familie een deal sluiten, gaan ze straks het lichaam ophalen om het te balsemen.

Later op de avond dalen we naar een landelijke buitenwijk van de hoofdstad af. Op de laatste treden van een lange trap die naar enkele bescheiden huizen leidt, zitten familieleden van María de Jesus (38) toe te kijken hoe het lab eerst haar lichaam onderzoekt en dan in een plastic lijkzak ritst. De vrouw zat met haar man en drie jonge kinderen aan tafel, fluistert een nicht ons toe, toen vijf gemaskerde mannen haar het huis uit sleurden, de keel doorsneden en in de borst schoten. De nicht, een jonge vrouw, houdt een ingeduffelde baby tegen de borst. Alleen de ademhaling van het kind is hoorbaar. Of ook hier, in dit eenzame gehucht, bendes actief zijn dan? ‘Ja,’ zegt ze, ‘maar het zijn allemaal bekenden.’ Daags nadien zal de nationale politie schijnbaar trots een tweet de wereld insturen: in 238 gemeenten is afgelopen nacht geen enkele moord gepleegd, in 24 andere 34 moorden.

‘In de gevangenis werd al gezegd dat het hier niet makkelijk zal zijn’, zegt Carlos Cabrera (33). ‘Maar er zit niet veel anders op, zeker?’ Met zijn vijf kinderen woonde hij sinds 2002 in de Amerikaanse stad St. Louis in Missouri. Hij zat vijf jaar in de cel voor verboden wapenbezit. De man is geen koorknaap, maar ook geen grote gangster, verklaart de immigratiedienst. De tatoeages op zijn voorarmen verwijzen niet naar een bende. Bij een vijftal anderen in de zaal is dat wel het geval: ze hebben ‘18’ of ‘13’ op hun armen of in hun nek staan. Praten willen ze niet.

In het opvangcentrum krijgen teruggekeerden hulp als ze hun tatoeages willen laten verwijderen. Het bendestigma maakt het erg moeilijk om werk te vinden en te re-integreren. Carlos heeft zich al bevraagd: ‘Ik overweeg het’, zegt hij. Volgens het U.S. Immigration and Customs Enforcement (ICE) zijn dit jaar al dubbel zoveel bendeleden uitgewezen naar de Noordelijke Driehoek als in 2016: in september stond de teller op 5.207. Wie niet gezocht wordt, mag na een gesprek met de politie in het opvangcentrum vrij vertrekken. ‘Ze mogen gaan en staan waar ze willen’, zegt directrice Ana Solórzano.

Buiten wacht de Salvadoraanse realiteit. Het opvangcentrum ligt pal in bendeterritorium. Carlos gaat weer bij zijn ouders wonen, in de kleine stad Usulután. ‘Misschien ga ik van daar wel verder naar een land waar geen gevaar is.’

‘Corruptie is kern van het bendeprobleem’, zegt José Miguel Cruz, de Salvadoraanse directeur van het departement Latijns-Amerikaanse studies aan de Florida International University in Miami. De voorbije jaren hebben Cruz en zijn team 1.200 bendeleden geïnterviewd in Salvadoraanse gevangenissen. Het onderzoek werd besteld door het Amerikaanse State Department, dat wilde weten of leden hun bendebestaan kunnen afzweren. ‘De grote meerderheid heeft het overwogen’, ondervond Cruz. ‘Maar de Salvadoraanse realiteit maakt het bijna onmogelijk om uit de bende te stappen. Kinderen gaan er al vroeg bij: ze zijn niet naar school gegaan, hebben geen vaardigheden en zien dus geen alternatief. Ten tweede is El Salvador minuscuul en zijn de bendes omnipresent: de kans is groot dat ze er weer in verglijden.’

Een jaar geleden stelde Cruz in Washington zijn onderzoeksresultaten voor. Hoewel de onderzoeker toen een luisterend oor vond bij de Amerikanen, beklaagt hij dat het Witte Huis nu aandringt op een louter repressieve aanpak. ‘De harde hand in El Salvador betekent vaak willekeurige opsluiting, in afzonderlijke gevangenissen per bende. Daar hebben ze altijd kunnen netwerken, structureren en versterken. Het is een controversieel voorstel, maar volgens mij moet de regering eerst een vredesakkoord sluiten om het geweld te verminderen. De bendes hebben meer controle dan de staat, je kunt daar gewoon niet omheen. En dan moeten we voluit inzetten op sociale programma’s om jongeren een andere keuze te bieden, een manier om de misdaad achterwege te laten.’

Uit cijfers van de Amerikaanse, Mexicaanse en Centraal-Amerikaanse immigratiediensten blijkt dat migratie naar de VS sinds de verkiezing van Trump zowat gehalveerd is. Wacht, zeggen familieleden in de VS: het dient tot niets om tot 5.000 dollar aan een mensensmokkelaar te betalen om dan toch gevat te worden. Mensen uit de Noordelijke Driehoek vragen steeds meer asiel aan in Mexico, Costa Rica en Belize. Ze ontvluchten het bendegeweld: Amnesty International noemde het vorig jaar al de minst zichtbare vluchtelingencrisis ter wereld. In 2015 vroegen 3.000 Centraal-Amerikanen bescherming in Mexico. Vorig jaar kreeg het land 8.781 aanvragen binnen. VN vluchtelingenorganisatie UNHCR verwacht er in 2017 tot 20.000. Of hoe migranten vluchtelingen worden.

* De namen van sommige geïnterviewden zijn veranderd omdat hun getuigenis hen in gevaar kan brengen.