Waarom zou protest altijd ‘vreedzaam’ moeten zijn?

Hij kan er met zijn verstand nog steeds niet bij. “De rechter had totaal geen begrip voor mijn positie. Ze wilde niets horen over mijn familieleden en vrienden die zijn omgekomen in Gaza.” In de zomer van 2024 werd activist Sam*, zoals zijn vrienden hem noemen, veroordeeld tot een maand onvoorwaardelijke celstraf vanwege vernielingen tijdens een demonstratie op de Universiteit van Amsterdam (UvA) tegen de genocide in Gaza, waar Sam veel familieleden heeft wonen.

Het verwijt dat demonstranten die geweld gebruiken het zouden ‘verpesten’ voor vreedzame demonstranten klinkt vaker, en niet alleen van rechters. Uit een opinieonderzoek van onderzoeksbureau I&O Research in opdracht van Milieudefensie bleek in 2023 dat Nederlanders geweldloosheid de belangrijkste voorwaarde vinden voor hun solidariteit met (klimaat)protestacties. En ook veel demonstranten hechten aan hun vreedzame imago. Waarom is het eigenlijk zo belangrijk dat demonstranten zich van hun vredelievende kant laten zien, zelfs als zij protesteren tegen de gruwelijkste vormen van geweld, zoals genocide?

Schuren en ontwrichten

Het Openbaar Ministerie (OM) is er stellig over: geweld heeft niets met demonstreren te maken. Onder geweldsmisdrijven verstaat het OM niet alleen fysieke agressie tegen personen, maar ook vernieling, bekladding en brandstichting. Geweld tegen politie en hulpverleners vindt het OM extra erg: word je daarvan verdacht, dan kan de officier van justitie ervoor kiezen de strafeis te verdriedubbelen.

Als je in Nederland verdacht wordt van geweldpleging tijdens een protest, dan is volgens strafrechtadvocaat Jaantje Kramer de eerste vraag: was je bij een vreedzame demonstratie? “Wil je als demonstrant aanspraak maken op bescherming van je demonstratievrijheid, dan moet er wel sprake zijn geweest van een vreedzame demonstratie.” Kramer staat regelmatig demonstranten bij die van strafbare feiten verdacht worden. “Onder vreedzaam valt heel veel”, vervolgt Kramer. “Een demonstratie mag namelijk schuren, vervelend zijn en zelfs ontwrichten. Maar bij geweld mag de overheid sneller ingrijpen.”

In de rechtszaal speelt de intentie van de demonstrant die van een geweldsdelict verdacht wordt een rol. Een belangrijk begrip daarbij is symbolic conduct, vertelt advocaat Ineke van den Brûle: “Dat is symbolisch gedrag dat de boodschap van je demonstratie versterkt, zoals het gieten van een pot bloedrode verf over een standbeeld. Normaal gesproken is dat een strafbare vernieling, maar binnen de context van een demonstratie zegt het Europees Hof: het is duidelijk symbolisch, en bovendien een klein vergrijp. Als je zulke gedragingen bestraft, kan dat een chilling effect hebben: het zou anderen kunnen afschrikken, waardoor ze niet meer durven te demonstreren.”

Wat is geweld?

Vraag een activist wat die vindt van geweld, en je krijgt waarschijnlijk de tegenvraag: wat is geweld? In rechtszaken willen advocaten nogal eens terugvallen op een uitspraak van het VN Mensenrechtencomité uit 2020. Van den Brûle: “Volgens het Mensenrechtencomité houdt geweld in de context van demonstraties in: fysiek geweld tegen anderen dat kan leiden tot verwondingen of zelfs de dood, of serieuze schade aan eigendommen. Alles wat daar niet onder valt is niet te vangen onder het begrip geweld.”

Sommige activisten vinden de VN-definitie van geweld te ruim. Zoals de 29-jarige activist Pleun*, die nauw betrokken was bij een reeks bezettingen van de UvA in 2024, als protest tegen banden van de universiteit met Israëlische onderwijsinstellingen. Volgens de UvA liep de schade door die bezettingen op tot 4,1 miljoen euro. “Vernieling vind ik geen geweld. Voor mij is geweld fysieke agressie tegen een persoon. De overheid vindt een bushokje slopen al geweld. Nou, kut voor dat bushokje. Genocide en etnische zuivering, dát vind ik geweld.”

Maar zelfs als je de definitie van geweld zou beperken tot handelingen die mensen in gevaar brengen, dan hou je nog tal van grijze gebieden over. Dat zegt docent politieke filosofie Mathijs van de Sande, die aan de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzoek doet naar protesten en sociale bewegingen. “Als activisten een weg blokkeren, waardoor het gevaar ontstaat dat een ambulance niet op tijd bij het ziekenhuis komt om iemand te redden, was de demonstratie dan gewelddadig?” Dat dreigde in 2019 tijdens een boerenprotest op de A7 in Groningen te gebeuren. Toch kun je het boerenprotest volgens Van de Sande niet om die reden gewelddadig noemen.

Hij heeft de indruk dat politici sommige activisten als gewelddadig wegzetten om hen in diskrediet te brengen of te criminaliseren. “Natuurlijk moet je niet te nonchalant doen over geweld, maar je moet ook niet alles wat materiële gevolgen heeft als geweld bestempelen. Klimaatdemonstranten die een hek doorknippen om bij een vliegveld te komen krijgen van politici te horen dat ze geweld hebben gebruikt, maar dat is toch geen serieuze schade? En ik ken ook krakers die zijn veroordeeld voor openlijke geweldpleging tegen een deur.”

Inclusief demonstreren

Dat een activist die geweld gebruikt het zou ‘verpesten’ voor vreedzame demonstranten, vindt Van de Sande een wrange redenering. “Het is een tegenstelling die ik veel zie: de goede tegenover de slechte demonstrant. Maar ik vind het niet aan de rechter om voor mededemonstranten te spreken.” Activist Sam ziet dat ook zo: “De rechter heeft geprobeerd om van mij een voorbeeld te maken, om anderen af te schrikken. Het tegenovergestelde is gebeurd: medeactivisten voelen zich door mij geïnspireerd.”

Toch zijn er ook activisten die het tot op zekere hoogte met de rechter eens zijn: wie bij een demonstratie geweld gebruikt, kán het daarmee verpesten voor mededemonstranten. Zoals Muis Luijten (59) en Victor van der Wurff (28), die in oktober 2023 medeoprichters waren van Justice Now! (JN!). Die progressieve subgroep van Extinction Rebellion (XR) demonstreert onder meer tegen wapenhandel, genocides en hardvochtig migratiebeleid. XR staat onder activisten bekend als ‘vreedzaam op het radicale af’: goed gebruik binnen de groep is het doornemen van een ‘actieconsensus’ voorafgaand aan elke actie. Daarin beloven XR-demonstranten onder meer fysiek en verbaal geweldloos te blijven, geen drugs te gebruiken tijdens demonstraties en verantwoordelijkheid te dragen voor hun eigen handelen.

Luijten en Van der Wurff zeggen binnen JN! vaak discussies te voeren over geweld, maar de groep kiest er vooralsnog bewust voor om de actieconsensus van XR te onderschrijven. Luijten: “Die vreedzame afspraken zorgen ervoor dat iedereen zich veilig kan voelen tijdens een demonstratie. Je weet waar je aan begint.” Van der Wurff vult aan: “Door af te spreken dat je geweldloos blijft, maak je je actie niet alleen veiliger, maar ook toegankelijker. Vooral voor activisten van kleur, vrouwen, lhbti+’ers. Want die worden het hardst door de politie aangepakt. En je wil je beweging toch inclusief houden?”

Dat zegt ook Joanna, die voor haar eigen veiligheid nooit met haar achternaam en leeftijd in de media verschijnt. Joanna is sinds 2016 actief bij de antiracistische actiegroep Kick Out Zwarte Piet (KOZP), die sinds 2011 demonstreert tegen de racistische karikatuur en voor een ‘inclusief Sinterklaasfeest’. Net als XR spreekt KOZP voor elke demonstratie af geen geweld te gebruiken, vertelt Joanna. “Als mensen niet kunnen beloven geweldloos te blijven, dan hebben ze gewoon niks bij KOZP te zoeken.”

Joanna merkt dat zij en haar medeactivisten onder een vergrootglas liggen. “Antiracisme-activisten, en zeker activisten van kleur, worden veel sneller als boos of gewelddadig weggezet dan witte activisten.” Bijvoorbeeld in 2017 door Dick Schoof, die op dat moment Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid was. Hij noemde KOZP in zijn rapport ‘Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland’. De groep zou in de nabije toekomst wel eens gewelddadig kunnen worden, was de suggestie. Anderhalf jaar later werd dat gerectificeerd, maar volgens Joanna is KOZP de associatie met terrorisme nooit helemaal kwijtgeraakt. “Het heeft ons een blijvende smet opgeleverd.”

Dat activisten er zelf niet voor kiezen geweld te gebruiken, betekent overigens niet altijd dat ze geweld per definitie afkeuren. Luijten en Van der Wurff van Justice Now! zijn bijvoorbeeld uitgesproken solidair met het gewapende Palestijnse verzet tegen de Israëlische bezetting. Van der Wurff: “En als iemand in Nederland gewapend verzet wil plegen, zal ik dat niet afkeuren, ook al zie ik vooralsnog niet in hoe je daarmee verandering gaat brengen. Maar in Palestina en in de strijd tegen apartheid in Zuid-Afrika kwamen ze tot de conclusie: geweldloos verzet brengt ons niet verder.”

Boegbeeld Nelson Mandela en de strijd tegen apartheid worden vaak als geweldloos beschreven. Maar na het Sharpeville-bloedbad door het apartheidsregime in 1960, richtte Mandela ‘Speer van de Natie’ op, de paramilitaire tak van het ANC. Gewapend verzet zoals sabotage en bombardementen van overheidsinstanties en politiestations werden onderdeel van de bevrijdingsstrijd.

Bestaat ‘geweldloosheid’ wel?

Ondanks decennia aan vreedzaam protest, zijn racisme en klimaatontwrichting de wereld nog niet uit. Waarom blijven demonstranten dan toch vasthouden aan geweldloosheid? Dat is een van de vragen die filosoof en activist Harriët Bergman stelt in haar boek Staatsgevaarlijk. Volgens haar kiezen activisten vaak voor geweldloosheid vanuit een persoonlijk gevoel van verantwoordelijkheid. “Het idee is: als ik zelf het goede voorbeeld geef, kan ik daarmee langzaam de wereld veranderen. Dat is op zichzelf niet per se verkeerd, en een groep als Extinction Rebellion is enorm gegroeid dankzij hun vreedzame tactiek. Maar je kunt je wel afvragen of het klopt, want ís er wel zoiets als geweldloosheid? Het klinkt misschien een beetje flauw, maar de kleding die we dragen, het voedsel dat we eten – het heeft allemaal een klimaatimpact die elders op de wereld schade doet. Ik denk dat we kritischer mogen zijn op mensen die zeggen strikt geweldloos te zijn.”

Daar is activist Sam het roerend mee eens. Braaf kunnen protesteren, en de rest van de dag doen alsof er in Palestina geen genocide plaatsvindt, noemt hij een ‘privilege’. “Veel mensen in het Westen leiden een comfortabel leven en snappen niet dat in Palestina elke dag mensen doodgaan – kinderen, vrouwen. Terwijl ik in de cel zat, stierven drie van mijn eigen familieleden.”

* Omwille van hun veiligheid willen Sam en Joanna niet met hun achternaam en leeftijd in dit artikel worden vermeld. Hun namen en leeftijden zijn bij de redactie bekend, evenals de echte naam van activist Pleun.

Een langere versie van dit artikel verscheen in maart 2025 in OneWorld Magazine.