Wie vrede wil, moet geen oorlog voor­bereiden, zeggen pacifisten

Ze hadden liever gezien dat-ie ergens anders had plaatsgevonden, of nóg liever: dat-ie er helemaal niet was geweest. Maar de NAVO-top komt naar Den Haag en dat biedt de Nederlandse vredesbeweging behalve frustratie ook de kans om haar eigen verhaal te doen. Want er is een alternatief voor de miljardeninvesteringen in wapentuig en ronkende oorlogsretoriek, vinden pacifisten en andere sympathisanten van De Nieuwe Vredesbeweging, een nieuw collectief van vredesorganisaties.

Hoe leeft de Nederlandse vredesbeweging naar de NAVO-top toe, en hoe gaan pacifisten om met de misverstanden die over hen bestaan?

Niet passief, niet naïef

Eerst maar die misverstanden. Want daar zijn er volgens socioloog, journalist en levenslang pacifist Willem de Haan veel van. Zoals het idee dat pacifisten per definitie álle vormen van geweld zouden afwijzen. “Dat zal deels door het woord komen: pacifisme klinkt als niets doen, passief zijn. Hoewel er wel pacifisten zijn die zo denken, heb ik zelf nooit zoveel gehad met pure geweldloosheid. Als iemand mij zou belagen, zou ik diegene misschien wel een klap voor z’n kop geven. Maar ik blijf pacifist: ik geloof in het voorkomen en de-escaleren van conflicten.”

Zo denkt De Haan er al zijn hele leven over: op zijn 22e (we schrijven het jaar 1979) weigerde hij zijn dienstplicht en werd daarvoor veroordeeld tot anderhalf jaar cel; nadien behield hij zijn pacifistische idealen. “Ik werd een beetje de pleitbezorger van pacifisme in de media.” Deze zomer publiceert hij er een boek over: Vrede als daad, waarin hij zijn idealen toetst in het licht van het huidige gesprek over Russische oorlogsdreiging.

Want dat is ook een misverstand, zegt De Haan: dat pacifisten naïevelingen zijn die op hun idealen terug zullen komen zodra ‘de Russen’ binnenvallen. “Dat werd tijdens de Koude Oorlog ook al over ons dienstweigeraars gezegd. We werden zelfs de ‘vijfde colonne’ van de Sovjet-Unie genoemd.” Het verschil met nu? “Destijds klonk dat geluid alleen in De Telegraaf, maar nu lijkt het of een meerderheid in de samenleving zo praat over mensen die niet mee willen in het geweldspoor.” Bovendien zijn er ook in Oekraïne nog altijd pacifisten, weet De Haan: “Die spreek ik wel eens. Zij zijn niet met veel, maar ze zijn er wel.”

Idealistisch

Wat pacifisme dan wel inhoudt? “Dat blijft altijd een beetje de vraag”, geeft De Haan toe, “want er is niet één soort pacifisme en niet alle pacifisten denken overal hetzelfde over. Sommige Nederlandse pacifisten willen bijvoorbeeld helemaal geen wapens aan Oekraïne leveren, anderen alleen defensieve wapens.” Maar in de basis wijzen alle pacifisten escalatie van conflicten door staten en legers af. De Haan: “Legers en wapens leiden niet tot oplossingen, maar tot nog meer verwoesting en leed. Ik geloof in de-escalatie en, in het geval van onderdrukking, in geweldloos verzet. Klinkt idealistisch, maar het heeft in het verleden gewerkt.”

Als voorbeeld noemt De Haan de zogenoemde Eerste Intifada (1987-1993), een periode van oplaaiend Palestijns verzet tegen de Israëlische bezetting. “Die werd geleid door vrouwen en was van de Palestijnse kant vrijwel geweldloos, ook al gebruikte het Israëlische leger wel geweld en vielen er veel doden. Het leidde tot sympathie voor de Palestijnen en uiteindelijk de Oslo-akkoorden1. De Tweede Intifada (tussen 2000 en 2005, red.) werd geleid door militante groeperingen. Die is met nog veel meer geweld de pan in gehakt en leidde tot niks.”

Tegen een invasie door een buurland, zoals Rusland in Oekraïne, heeft geweldloos verzet niet veel zin, erkent De Haan. Maar dat is volgens hem des te meer reden om in te zetten op diplomatie en de-escalatie. “Oud-kanselier Merkel, die opgroeide in de DDR, sprak van strategisch geduld: onder het juk van de Sovjet-Unie uitkomen lukte jarenlang niet, maar uiteindelijk vermolmde het regime van binnenuit.” De Haan stond dan ook niet te juichen om de minutieus voorbereide drone-aanvallen, waarmee het Oekraïense leger begin deze maand gelijktijdig meerdere Russische luchtbases aanviel. “Dat was hartstikke knap gedaan, maar daarna sloeg Rusland nog harder terug dan eerst. Het werkte uiteindelijk escalerend en maakte de vredesonderhandelingen moeilijker.”

Propaganda

De Russische invasie van Oekraïne is een heet hangijzer in gesprekken over pacifisme en militarisering. Jakob de Jonge, vredesactivist en voorzitter van dialoogplatform The Hague Peace Project, merkt dat het moeilijk is om kritische kanttekeningen te plaatsen bij hoe de NAVO en het Westen zich opstellen tegenover Rusland. “De NAVO denkt alleen in militaire termen en doet geen serieuze diplomatieke poging om het conflict ten einde te brengen.” Voorstellen om te onderhandelen met Rusland wordt pacifisten bepaald niet in dank afgenomen: een recent interview met De Jonge in NRC ontaardde in wat nog het meest weghad van een twistgesprek tussen hem en de interviewers. Zij vonden dat in De Jonges beweringen de echo zou doorklinken van ‘de propaganda van het Kremlin’.

Voor kritiek op zijn standpunten zegt De Jonge niet bang te zijn, maar hij vindt het oneerlijk dat oorlogsretoriek en stemmingmakerij nauwelijks dezelfde tegenspraak krijgen in de media. “In talkshows schuiven voortdurend allerlei geüniformeerde mensen aan en wordt ons paniek aangepraat met Ruttes praatjes over noodpakketten. Zelfs koning Willem-Alexander beweert dat we ons ‘tot de tanden toe moeten bewapenen’.” De Jonge hoort daarin op zijn beurt juist de echo van de propaganda van de Koude Oorlog: “We worden al sinds de Koude Oorlog bang gemaakt dat Rusland elk moment de NAVO kan aanvallen.”

Terwijl het volgens De Jonge juist de NAVO is die verantwoordelijk is voor conflicten, zowel in Europa als elders in de wereld. “De NAVO presenteert zich als defensieve alliantie, maar NAVO-leden voeren oorlogen die de westerse machtspositie beschermen, bijvoorbeeld in Joegoslavië, Afghanistan en Libië.” Daar grepen NAVO-landen militair in in respectievelijk de jaren 90, 2003 en 2011. “En ik durf te stellen dat Rusland Oekraïne niet was binnengevallen als de NAVO na de Koude Oorlog niet steeds verder naar het oosten was opgeschoven. Afschrikking en provocatie liggen op een haar van elkaar verwijderd.”

NAVO-uitbreiding als provocatie van Rusland: De Jonge is zich ervan bewust dat dat ook de lezing van het Kremlin is, zoals ook de redacteuren van NRC opmerkten. “Het is makkelijk om mij weg te zetten als Kremlin-propagandist. Het laatste wat ik zou beweren is dat Rusland niets valt te verwijten, maar Rusland is verantwoordelijk voor wat Rusland doet en het Westen is verantwoordelijk voor wat het Westen doet. Ik heb respect voor Russische pacifisten: veel van hen zitten in de gevangenis omdat ze hetzelfde verhaal vertelden als ik. En zij worden juist als NAVO-propagandist weggezet.”

Imagoprobleem

De Jonge vindt een medestander in Wendela de Vries, onderzoeker bij Stop Wapenhandel, een stichting die zich uitspreekt tegen de wapenindustrie en voor de-escalatie van conflicten. Zij verzet zich tegen het argument dat de NAVO Europa veiliger zou maken. “Het NAVO-concept van veiligheid is gebaseerd op militaire afschrikking met zoveel mogelijk wapens, inclusief kernwapens. Het is nooit bewezen dat afschrikking je land veiliger maakt. Integendeel, zou ik zeggen: hoe meer wapens je hebt, hoe groter de kans dat je ze gaat gebruiken.” Vooral kernwapens baren De Vries zorgen. “De kernwapens die op Nederlandse bodem liggen, vallen onder Trumps gezag. Ik vind dat geen geruststellend idee, net zomin als het idee dat Poetin, Netanyahu en de Chinese president Xi kernwapens hebben.”

Volgens De Vries hebben pacifisten en de vredesbeweging in het algemeen een slecht imago, niet alleen in de media maar ook in de politiek. “Politici die voor hogere defensiebudgetten pleiten, zetten ons weg als een stelletje naïeve dromers, terwijl er tal van redenen zijn om kritisch te zijn op de gigantische bewapening. Het is toch bizar om miljarden euro’s uit te geven aan wapens ten koste van andere dingen? Je hoeft niet eens pacifist te zijn om daar scherp op te zijn.”

En de kosten zijn niet de enige reden om kritisch te zijn op militarisering, zegt De Vries. In december schreef ze voor OneWorld Magazine over de klimaatimpact van de militaire sector, die naar schatting verantwoordelijk is voor 5,5 procent van de totale wereldwijde uitstoot van broeikasgassen. Een hoog percentage – toch begrijpt De Vries wel waarom het in discussies over militarisering weinig over het klimaat gaat: “Het feit dat door oorlog heel veel mensen doodgaan, krijgt logischerwijs vaak de meeste aandacht. Dat het klimaat er ook nog door beschadigd wordt, komt op de tweede plaats. Zelfs in de klimaatbeweging zie je dat mensen het toch een beetje eng vinden om de klimaatschade van oorlog te benoemen.”

De Nieuwe Vredesbeweging

De Haan, De Jonge en De Vries zijn geen onbekenden van elkaar: alle drie zijn ze nauw verbonden aan De Nieuwe Vredesbeweging, een relatief nieuw collectief van 21 vredesorganisaties. Op zaterdag 21 juni organiseert De Nieuwe Vredesbeweging een ‘NAVO Tegentop’ met workshops en panelgesprekken over militarisering en de-escalatie. Een dag later, op zondag, volgt een protest in Den Haag tegen de NAVO.

De Vries hoopt dat de ‘Tegentop’ een alternatief gesprek over vrede aanzwengelt. “Ik organiseer zelf een werkgroep over Europese militarisering en welke stappen er gezet zouden moeten worden voor veiligheid voor iedereen op de wereld, in plaats van een fort Europa dat zich overbewapent.” In de toekomst hoopt De Vries vaker met De Nieuwe Vredesbeweging evenementen te organiseren. Tot die tijd moet De Nieuwe Vredesbeweging ‘opboksen tegen een groot en professioneel propaganda-apparaat’, zegt De Vries. “Wij moeten het vooral hebben van vrijwilligers en het is niet eenvoudig om met een lekker simpele boodschap naar buiten te komen. Eenvoudige boodschappen doen het goed in de media, maar vrede is nu eenmaal ingewikkeld.”

Veel ingewikkelder dan politici en NAVO-topmensen het doen voorkomen, sluit pacifist van het eerste uur Willem de Haan af. “Neem dat bekende Latijnse zinnetje: Si vis pacem, para bellum, oftewel: ‘Wil je vrede, bereid je dan voor op oorlog.’ Op de gevel van het Vredespaleis in Den Haag staat een veel mooier alternatief: Si vis pacem, cole iustitiam. ‘Wil je vrede, handel dan rechtvaardig’. Onrecht is de oorzaak van conflicten: grondstoffenroof, discriminatie, racisme, enzovoort. Als je geen oorlogen meer wilt, moet je onrecht aanpakken.”