Progressief Hongarije onder Orbán: ‘De pers en recht­spraak hebben we al opgegeven’

Boedapest, een zwoele woensdagavond eind september. Op de stampvolle bovenverdieping van Gaby’s café-restaurant torent Valerie Divine (32) hoog uit boven haar publiek. Ze is in het fuchsia roze, van haar stiletto’s tot haar pruik, met nepdiamanten op haar lycra pakje. “Elke keer als iemand onterecht ‘BINGO!’ roept, moet die me op een shotje trakteren!”

De Drag Bingo is precies wat de naam suggereert, maar niet wat je zou verwachten in de hoofdstad van Orbáns Hongarije: een populaire bingoavond gehost door een drag queen. Divine buldert de getallen in het Engels en Hongaars, want hoewel er toeristen en expats bij zitten, komt het meeste publiek uit Hongarije. De prijzen bestaan uit cocktails en flessen wijn – dit evenement is uitdrukkelijk 18-plus. Dat moet ook wel, want sinds juni 2021, met de invoering van de ‘kinderbeschermingswet’ ofwel ‘anti-pedofiliewet’, is het strafbaar om minderjarigen in aanraking te laten komen met ‘lhbt-propaganda’.

Kleptocratie

Overdag draagt Valerie Divine, die in 2020 Drag Queen Hungary won, de jongensnaam Szabolcs* en werkt hij als stadsgids. Een geregistreerd partnerschap is mogelijk voor hem en zijn vriend, een burgerlijk huwelijk of kinderen adopteren niet. Op straat in Boedapest voelt hij zich zelden onveilig, maar zodra hij de televisie aanzet is daar de overheidsretoriek waarin de lhbti+-gemeenschap een van de voornaamste ‘vijanden’ is, naast migranten en Brussel.

In 2010 haalde Viktor Orbán met zijn partij Fidesz samen met een christelijke satellietpartij een ruime meerderheid van de stemmen, omdat de Hongaarse kiezers klaar waren met de corruptie en leugens van de regerende sociaaldemocratische partij. Mede door herindeling van de kiesdistricten en dankzij controle over het gros van de mediakanalen kreeg Orbán in de verkiezingen van 2014 en 2018 opnieuw de tweederdemeerderheid die nodig is voor grondwetswijzigingen. De nieuwe Fidesz-elite sluisde naar hartenlust EU-subsidies weg en liet intussen een steeds conservatiever en pro-Russischer gezicht zien. Voorafgaand aan de verkiezingen in 2022 bestond binnen én buiten Hongarije hoop op verandering: voor het eerst in twaalf jaar wist iemand de oppositiepartijen te verenigen. Péter Márki-Zay beloofde een einde aan de kleptocratie te maken. Maar de kleptocratie won, met 54 procent van de stemmen. Een overwinning die ‘je vanaf de maan kunt zien’, aldus Orbán. ‘En zeker vanuit Brussel.’

Hoe houden mensen die niet op Fidesz stemmen en ook niet willen vertrekken het vol in Hongarije? Vanwege een essayboekje over mijn Hongaarse grootmoeder was ik deze herfst uitgenodigd voor een boekenfestival in Boedapest en een schrijversresidentie in Pécs, twee oppositiesteden. Gedurende een maand sprak ik met progressieve tegenstemmen om erachter te komen waar zij de ruimte vinden voor hoop en verzet.

Cellofaan

“Had je al gehoord van het ‘circus met cellofaan’, voor boeken met een seksuele inhoud?” vraagt Anikó Daróczi (56), vakgroepshoofd Neerlandistiek aan de Károli Gáspár Universiteit in Boedapest, aan Manon Uphoff (61), wier boek Vallen is als vliegen ze net naar het Hongaars heeft vertaald. We zitten bij het hippe café Főfotó, samen met Jaap Faber (38), die al elf jaar Nederlandse les geeft in Boedapest. Ik lach – het klinkt alsof de boeken een condoom om moeten.

“Het is krankzinnig”, zegt Daróczi hoofdschuddend. Het cellofaan is voor jeugdboeken waarin homoseksuele gevoelens voorkomen, heteroseksuele ‘seks om de seks’, of geslachtsverandering. Die mogen alleen nog ingepakt in plasticfolie in de boekhandel staan. Boekhandel Líra deed dat niet en kreeg een boete van zo’n 31.000 euro. “Maar hoe doen ze dat dan met e-books?” vraagt Uphoff. “Of met internet? Daar kunnen kinderen toch alles vinden?” Faber zucht: “Symboolpolitiek is Hongarijes kracht.” Later die week draagt hij bij een boekenpubquiz een T-shirt met een regenboog en de tekst ‘Proud to be propaganda’.

Op het International Book Festival Budapest is kritiek op de regering ook duidelijk hoorbaar. Kinderboekenschrijver Ildikó Boldizsár draagt haar openingsspeech op aan de ‘lieve boeken, in folie en zonder’, en vraagt waarom Hongaren daar zo bang voor zijn. In een panelgesprek waar ik zelf aan deelneem, verwijst schrijver Gábor Németh naar de vele jonge mensen die Hongarije op dit moment verruilen voor West-Europa. In een ander gesprek zeggen uitgevers dat in het boekenvak niemand achter de foliemaatregel staat.

Het frustreert Dorottya Rédai (50). “Mensen uit het boekenvak zéggen wel boos te zijn over de wet, maar staan er niet gezamenlijk tegen op.” Met haar organisatie Labrisz is Rédai de bedenker en uitgever van de inclusieve sprookjesbundel Meseország mindenkié (Sprookjesland is voor iedereen). Bij de verschijning eind 2020 ontstond een rel nadat een extreemrechtse politica pagina’s uit het boek versnipperde en Orbán vervolgens verkondigde dat Hongaren ‘geduldig en tolerant’ zijn ten opzichte van homoseksuelen, maar dat ze ‘onze kinderen met rust moeten laten’. Het sprookjesboek werd een verzetssymbool – ook bij Szabolcs staat het in de kast. Er volgden vertalingen in onder meer het Nederlands, Pools en Engels, en alleen al in Hongarije werden ruim 34.000 exemplaren verkocht. Toch is het zelfs in Boedapest niet in elke boekhandel te vinden. In Bestsellers, een kleine Engelstalige boekhandel, zegt de kassadame dat ze zulke boeken pas uit de achterkamer tevoorschijn haalt als iemand ernaar vraagt. Kinderboekhandel Pagony verkoopt folieboeken alleen nog via internet. Rédai: “Uit angst voor een hoge boete censureren boekhandels zichzelf.”

Na de pers en de rechtspraak: het onderwijs

Levente Vervoort (28) – Belgische vader, Hongaarse moeder – gelooft bijna niet hoeveel er is veranderd sinds hij als zestienjarige een jaar in Hongarije naar de middelbare school ging. Vervoort begon in augustus aan een opleiding ‘Kennis van het Hongaars-zijn’ aan het voormalige Balassi-instituut. “Dat was echt een begrip: mensen uit de hele wereld met een liefde voor de Hongaarse taal en cultuur ontmoetten elkaar daar. Maar in 2016 is het overgenomen door Fidesz-politici.”

Wat dat in praktijk betekent? “Ongeveer de helft van mijn docenten volgt kritiekloos het opgelegde Nieuwe Nationale Curriculum. Ze vertellen bijvoorbeeld dat de Hongaarse bevolking krimpt, en dat Hongaarse vrouwen dus meer kinderen moeten krijgen. Met daarbij de tekst uit de aangepaste grondwet: ‘De vader is een man, de moeder een vrouw.’ Of we moeten vertellen wat we voelen als we het volkslied horen, terwijl een bestuurder in de hoek meeluistert.” Het ongemak dat Vervoort daarbij voelt, verzwijgt hij tijdens de lessen. “Ik moest een contract tekenen waarin staat dat ik mijn mening niet op ‘een extreme manier’ mag uiten en dat mijn levensstijl niet mag afwijken van wat de maatschappij ‘acceptabel’ vindt.”

Onderwijs is hét strijdtoneel van het moment in Hongarije. “De pers en de rechtspraak zijn al opgegeven, daarvoor gaan mensen de straat niet meer op”, stelt Vervoort. “Voor het onderwijs nog wel.” Het meest urgent is de situatie in het middelbaar onderwijs, waar sinds januari 2024 een wet geldt die de ambtenarenstatus van leraren opheft. Die wet verhoogt niet alleen de werkdruk tot potentieel twaalf uur per dag, bestuurders kunnen docenten voortaan ook overplaatsen naar een school tot drie uur verder weg, of oneervol ontslaan als ze door een staking lessen missen.

In september en oktober van 2023 vinden veel onderwijsacties plaats. Sommige zijn luidruchtig, met slogans als ‘geen docenten, geen toekomst’, andere verlopen in stilte, met witte rozen en bebloede T-shirts met ‘leerling’ of ‘leraar’ erop. Vervoort is een van de mensen die posters verspreidt voor een protest op 23 oktober: de dag dat de Hongaarse opstand uit 1956 tegen Rusland wordt herdacht. Die dag verzamelt een menigte zich op het Heldenplein. Er is een gigantische Hongaarse vlag, er zijn brandende vrijheidstoortsen en duizenden mensen.

Fascistoïde methodes

De snelweg van Boedapest naar het zuidelijke universiteitsstadje Pécs snijdt door een glooiend landschap van akkers en bomen in herfsttinten. In de auto vertelt de organisator van de schrijversresidentie dat zijn programma afhankelijk is van overheidssubsidie. “Geef ik door deelname dan niet impliciet goedkeuring aan deze regering?” vraag ik. Laconiek wuift hij mijn bezwaren weg. “Elke cent die niet naar nóg een overbodig voetbalstadion gaat is mooi meegenomen.” Maar kan ik hem in de problemen brengen? “Wat je schrijft, lezen ze niet. Zolang je niet op het Széchenyi-plein roept dat Orbán een klootzak is, is alles prima”, antwoordt hij stoer. Als ik hem later laat weten dat hij in dit artikel verschijnt, geeft hij echter aan toch liever anoniem te blijven. “Je weet het nooit met Fidesz.”

Simon Wintermans (58) kiest ervoor zich wel publiekelijk uit te spreken. In Pécs staat deze tegelhandelaar bekend als dé Nederlander. Anders dan de meeste Nederlanders in deze streek spreekt Wintermans de taal perfect en is hij een onmisbaar onderdeel van de gemeenschap. Hij woont hier sinds 1996, heeft een Hongaarse echtgenote, vier Hongaarse kinderen en fietst de hele stad door voor zijn initiatief om kinderen met de fiets naar school te krijgen. Waar mensen hem daarnaast van kennen: acties tegen Fidesz. In 2018 riep hij tijdens een protest op het Széchenyiplein dat Orbán zich bedient van fascistoïde methodes om verkiezingen te stelen. Ook riep hij de inwoners van Pécs op om met stapels van het lokale krantje naar het plein te komen. “Dat was een propagandablaadje voor Fidesz”, vertelt hij me in een koffie- en wijnbar. “We droegen witte pakken en spoten er rode verf op, als onkruidverdelgers.”

Met de krantenactie speelde Wintermans zich zozeer in de kijker dat een haatcampagne niet kon uitblijven. “Ik werd door het slijk gehaald in kranten en op tv. Mensen hielden me op straat aan en scholden me uit. Het ergste was dat mijn zoontje te horen kreeg dat zijn papa gevaarlijk is.” Toch kwam hij in het voorjaar van 2022 weer in actie. “Orbán laat steeds billboards neerzetten met een verondersteld gevaar waartegen alleen híj de mensen kan beschermen, bekostigd met belastinggeld. Zonder partijlogo, maar iedereen weet dat die van Fidesz komen. Deze keer was het een foto van een moeder met kind. De tekst: ‘Laten we de kinderen beschermen’.” Samen met de Hongaarse burgerrechtenactivist en jurist Péter Heindl (63), schilderde Wintermans Oekraïense vlaggetjes op de wangen van moeder en kind en schotwonden op de lichamen. ‘Laten we de kinderen beschermen’ vulden ze aan met teksten als ‘tegen Poetin’.

Bij de tiende poster werden ze gearresteerd en voor een nachtelijk verblijf naar het politiebureau gebracht. Uiteindelijk sprak de rechtbank ze vrij, omdat niet vast te stellen zou zijn hoeveel schade ze hadden aangericht. Heindl vindt dat aantoonbare onzin: “In het politierapport stond precies hoeveel schade er was. Ik wil vrijspraak vanwege het recht op vrije meningsuiting. Daar loopt nu een zaak voor.”

Pécs Pride

Wie net zomin bang is voor de wetten van Fidesz, is Bálint Rigó (29). Hij werkt voor het Diverse Youth Network, een ngo die de Pécs Pride en andere culturele festivals organiseert. Na de eerste Pécs Pride, in 2021, werd hij gerapporteerd bij de politie, omdat er kinderen meeliepen. Maar de kinderbeschermingswet was te onduidelijk om een strafprocedure in gang te zetten. “Zolang Hongarije binnen de EU blijft, kan ik me beroepen op grondrechten als vrije meningsuiting.”

Stemmen doet Rigó niet meer, hij weigert voor teleurstellende kandidaten te kiezen alleen omdat die niet bij Fidesz horen. Ook over demonstraties is hij cynisch. “Om de zoveel maanden komt de overheid met een nieuwe idiote wet, en dan moeten mensen weer vergeefs demonstreren. Dat leidt op den duur tot een burn-out.” Liever speelt hij het spel net zo slinks als Fidesz. “Mijn houding is: pak hun geld en gebruik het op een goede manier. Fidesz is slim, maar wij zijn slimmer.” Dus doet hij geen subsidieaanvragen voor lhbti+-onderwerpen, maar voor de Roma, of iets anders wat hij als ‘Hongaarse cultuur’ kan presenteren. “Genderkwesties en homoseksualiteit glippen we er tijdens de uitvoering in. Als je daarna het verslag schrijft, laat je dat gewoon weg.”

Szabolcs, in drag Valerie Divine, stoomt intussen een nieuwe generatie drag queens klaar en weigert de hoop op te geven. “Als je kijkt naar de geschiedenis van Hongarije, dan is er één constante: het verlangen naar vrijheid. Hoe vaak we ook werden onderdrukt, telkens kwamen we weer in opstand.”

Een langere versie van deze reportage verscheen in december 2023 in OneWorld Magazine.

* Vanwege privacyredenen is de achternaam van Szabolcs niet vermeld. Zijn achternaam is bij de redactie bekend.