Blanke boeren in Zuid-Afrika vrezen voor hun leven. Wat gebeurt er als ‘de grote verzoener’ Nelson Mandela niet meer leeft? Worden ze dan belaagd en vermoord door hun donkere medelanders?
Journalist Evelien Groenink – jarenlang woonachtig in Zuid-Afrika – baalt ervan dat de media altijd focussen op het geweld van zwart tegen wit. In Zuid-Afrika is meer aan de hand dan een rassenprobleem, er is een geweldsprobleem. En ja, dat heeft wel te maken met die vermaledijde apartheid.
Bijna een jaar geleden, op 3 Januari 2012, gooide Johan Kotze in zijn huis in het Afrikaner dorp Modimolle zijn vriendin Ina Bonnette op een bed, bond haar vast en bewerkte haar borsten met een nijptang en een zaag. Hij droeg een drietal zwarte klusjesmannen, die hij met een smoes naar binnen had gehaald, op haar te verkrachten. Dat deden zij ook, althans, ze deden op zijn minst alsof: tijdens het proces dat deze maand plaatsvond verklaarden zij dat ze ‘geen erectie hadden kunnen krijgen’. Johan Kotze schoot tijdens dit gebeuren ook nog Ina’s zoon Conrad, die door hem gebeld was om ‘op bezoek te komen’, een kogel door het hoofd.
Typisch Zuid-Afrikaans
Dit soort incidenten is gelukkig geen vaste prik in Zuid-Afrika. Johan Kotze kreeg niet voor niets de bijnaam ‘het monster van Modimolle’. Zoveel duidelijk geesteszieke, gevaarlijke en uiterst gewelddadige types zijn er ook in Zuid-Afrika niet.
Toch zijn er twee dingen typisch Zuid-Afrikaans aan dit verhaal. Het eerste is het gruwelijke familie-geweld. Er is voor zover ik weet geen ander land waar mensen (meestal mannen, maar soms ook vrouwen) hun eigen partners, kinderen en familieleden zoveel geweld aandoen.
Het tweede, misschien nog wel griezeliger, Zuid-Afrikaanse element in dit verhaal is de zwarte man als ‘huurdader’. Het is inmiddels een regelmatig terugkerend fenomeen dat zwarte –vaak jonge- mannen uit de getto’s zich in laten huren voor moorden, ontvoeringen, autokapingen, verkrachting en gewelddadige mishandeling door wie er ook maar voor betaalt. Er lijkt sprake van een verregaande immuniteit voor geweld, die zich uit in het zien van geweld als iets normaals, waar men tegen betaling aan mee kan doen als was het een ‘normaal’ klusje. De opdrachtgevers die dit soort mannen huren zijn soms zwart, meestal blank. Op 13 november 2010 liet zelfs een buitenlander, een Engelsman van Indiase afkomst, Shrien Dewani, zijn bruid vermoorden tijdens hun huwelijksreis in Zuid-Afrika. (Zo luidt althans de aanklacht in het proces dat nu loopt in Zuid-Afrika, want Dewani ontkent alles vanaf veilige afstand in het Verenigd Koninkrijk).
Trauma bij zwart én blank
Ik wil maar zeggen: dit gebeurt allemaal terwijl Mandela nog leeft. Ik waag het dan ook te betwijfelen of het geweldsfenomeen dat Zuid-Afrika teistert, en naar alle verwachting nog wel een tijdje zal blijven teisteren, ook maar iets te maken heeft met het welbevinden van de 94-jarige legendarische leider. Waar het wel mee te maken heeft is met een alom diepgevoeld historisch trauma. En ja, dat heeft te maken met die vermaledijde apartheid. ‘Violent crime and trauma are currently normative within SA society’, schreef het gezaghebbende Centre for the Study of Violence and Reconciliation (CSVR) al in 1997, drie jaar na de eerste democratische verkiezingen in de voormalige blanke dictatuur. Als factoren die bijdroegen en bijdragen tot de hoge geweldsniveaus noemt het CSVR het structurele geweld van ‘racism underpinning apartheid’, afname van rechten en de perceptie dat macht niets met recht te maken heeft: apartheid mag tegen het rechtsgevoel indruisen, maar wie de macht en de wapens heeft, maakt er een wet van en heeft dus gelijk.
In die situatie is, met een zwakke staat en gebrek aan leiderschap van de regerende partij, het ANC, in sinds 1997 weinig verandering gekomen. ‘Far from being a society in the advanced stages of recovery from our terrible past, South Africa is a gigantic psychiatric unit’, schreef Zuid-Afrikaans auteur Heidi Holland elf jaar later nog, in 2008. Ook zij refereerde aan haat, woede en agressie als manifestaties van deze ‘gewonde psyche’, en voegt daaraan toe dat de diepe wonden van de recente geschiedenis niet alleen zwart hebben getekend, maar ook blank.
‘Ik moet mijn vrouw vaker slaan’
Enkele voorbeelden uit eigen waarneming. De Zuid-Afrikaanse plattelandsgeschiedenis , ook de zeer recente, wordt getekend door de vernedering en regelmatige mishandeling van zwarte landarbeiders (‘boys’ en ‘girls’ genoemd), en ook door wrede moorden op blanke boerenfamilies. Die hadden vaak geen flauwe notie van de haat die de brave Koos, Andries en Miena voelden onder hun onderdanige maskers van ‘ja miesies’, -totdat Miena’s zoon en zijn vrienden uit de stad langskwamen met een volkswagenbusje en hakmessen. De geschiedenis van migratie van mijnwerkers is doordesemd van opgezouten frustratie tegenover opzichters, arbeidskrachthandelaars en treinconducteurs die, bol van superioriteit, in ‘hun’ trein elke verdachte ‘kaffer’ zich uit konden laten kleden, ook ten overstaan van diens vrouw en kinderen. Waar de enige autoriteit van de zwarte man er uiteindelijk uit bestond dat hij dan nog tenminste hoofd van zijn gezin was en pater familias (verder was hij, en is hij vaak nog steeds, ‘theeknecht’ en ‘drager’), werd die in het nieuwe Zuid-Afrika ook nog weggenomen door de nieuwe grondwettelijke gelijkberechtiging van man, vrouw en homo. “Ik moet mijn vrouw nu vaker een klap geven”, zei een zwarte man ooit, geïnterviewd door een krant in Kaapstad over die nieuwe grondwet. “Want ze gedraagt zich sinds die nieuwe wetten als een rebel.”
Het (blanke) monster van Modimolle voelde, mutatis mutandis, net zo goed dat zijn vrouw hem ontglipte. Als reden voor zijn gedrag noemde hij haar affaires met andere mannen en vooral het bezit van een vibrator. Ooit was Johan Kotze baas van zijn land, zijn familie en zijn knechten; het martelen van zijn vrouw en het betalen van al even ontmenselijkte zwarte mannen om daarbij behulpzaam te zijn gaven hem wellicht even het gevoel van almacht terug.
Mandela’s laatste ademtocht
Het trauma van Zuid-Afrika uit zich in geweld van nog steeds machteloze, generaties-lang gekwetste zwarte mannen; van blanke mannen die ooit ‘total control’ hadden en zich nu weggezet voelen; in boerderijmoorden; in verkrachtingen; in gangster-gevechten in stuurloze townships; in het recente bloedbad van mijnwerkers in Marikana.
Niets van al dat geweld heeft te maken met zwarten die, als groep en als gevolg van een politiek besluit of het volgen van een bepaalde leider, blanken als groep willen aanvallen en daartoe alleen door een laatste ademtocht van Mandela in bedwang worden gehouden.
Huilen om ‘blote Zuma’
Het zit dieper, het zit in de ziel van elke individuele Zuid-Afrikaan. Het zit in de tranen van de zwarte advocaat, die in huilen uitbarstte toen hij in een rechtszaak probeerde een door een blanke kunstenaar gemaakt schilderij van een blote ‘wilde’ Zuma te laten verbieden. “Hij huilde omdat hij ooit gemarteld was, het is emotioneel”, was het enige dat de woordvoerder van het ANC, Jackson Mthembu, uit kon brengen temidden van een koor van spottende blanken die zwarten die problemen hadden met hun naakte president maar achterlijk vonden. Maar na het incident met het blote Zuma-schilderij werden de tranen weer met succes weggedrukt en sprak alleen een enkele intellectueel nog van het trauma.
Het wachten is op het volgende incident: niemand kan voorspellen waar nu weer de deksel van de woest borrelende ketel zal glippen. En dat zal zo blijven zo lang het trauma niet door de leiders van het land erkend wordt, laat staan bespreekbaar gemaakt; zolang er geen beleid is gericht op het herstellen van menselijke relaties in alle getto’s, plattelandsdorpen, townships, gedegenereerde stadscentra en villawijken in Zuid-Afrika. ‘With so many of us, whites as well as blacks, failing to acknowledge let alone wrestle with our wounded psyches, we are not so much a nation in decline following great expectations but a traumatised people constantly hovering between depression and delusion’, schreef Heidi Holland. De ‘depression’ is evident. De ‘delusion’, de illusie, was dat de afschaffing van apartheid, en Mandela, alles in orde zouden maken na de nachtmerrie. Van deze illusie lijkt Zuid-Afrika zelf inmiddels genezen. Nu de rest van de wereld nog.
Politicoloog Arjan van der Wulp reageert op dit artikel in ‘Genocide op de loer voor Afrikaner bevolking‘.
Foto: (cc)
