Turkije zet de EU voor een onmogelijk dilemma

‘Erdowie, Erdowo, Erdoğan’, zongen de Duitsers vrolijk mee met een liedje van satireprogramma Extra 3, dat op de publieke omroep te zien was. Het nummer stak de draak met president Racep Tayyip Erdoğan (‘Der Boss von Bosporus’) en zijn harde optreden tegen journalisten, vrouwen, Koerden, en vluchtelingen, om maar niet van zijn EU-aspiraties te spreken. Erdoğan kon niet om het grapje lachen, en ontbood spontaan de Duitse ambassadeur om te eisen dat het filmpje van het internet verwijderd werd.

De episode bewijst dat het gedeelde leed om de vluchtelingencrisis zich niet per se naar een verbeterde verstandshouding tussen de EU en Turkije laat vertalen. Integendeel zelfs. Erdogan heeft dan wel een akkoord met Europa over het terugnemen van de vluchtelingen gesloten, maar hij is niet bang om hoog van de toren te blazen. Vlak voor de top met de EU regeringsleiders in maart liet hij nog de redactie van de kritisiche krant Zaman sluiten, waarop de media vielen over het gebrek aan kritiek van EU leiders op de mensenrechtenschendingen die hij begaat. De EU zou zich laten chanteren door Turkije, schreven verschillende kranten. Nu het akkoord in werking is getreden verloopt ook dat niet vlekkeloos. Is het wel zo verstandig om juist met Turkije zulke gevoelige afspraken aan te gaan?

 ‘Een probleem zonder oplossing’

De overeenkomst die de EU-regeringsleiders op 18 maart met Turkije sloten houdt in dat Turkije vluchtelingen die op illegale wijze naar Griekenland reisden gaat terugnemen. In ruil daarvoor zullen Europese lidstaten asiel verlenen aan vluchtelingen die zich nu in Turkije bevinden. Ook krijgt Turkije 6 miljard euro om bij te dragen aan de opvang van de vluchteling en een toezegging over het visumvrij reizen naar Europa voor Turkse burgers.

Het is logisch dat de EU zich tot Turkije wendt om bij te dragen aan het oplossen van de crisis. Turkije ligt precies op de route die veel vluchtelingen vanuit Syrië en andere landen in het Midden-Oosten nemen, en verreweg de meeste vluchtelingen wachten daar op een kans om naar Europa over te steken (zo’n 3 miljoen). Met het akkoord moet worden voorkomen dat vluchtelingen zich inlaten met mensensmokkelaars en de gevaarlijke overtocht over zee maken. De EU-leiders stonden onder druk om het akkoord snel te sluiten: de spanningen rond de vluchtelingen liepen zo hoog op dat lidstaten als Oostenrijk en Zweden een oplossing probeerden te forceren door de eigen grenzen te sluiten. Daar komt bij dat in de zomermaanden veel meer vluchtelingen de oversteek zullen wagen.

Maar het concept van het ‘ruilen’ van vluchtelingen kon op flinke kritiek rekenen. The New York Times schreef dat deze benadering de relatie met Turkije tot niets meer dan een ruilhandel van het type ‘eerlijk oversteken’ degradeert, waarbij ideologische principes definitief van tafel zijn. Mensenrechtenorgnaisaties zoals Amnesty International plaatsen vraagtekens bij de veiligheid van vluchtelingen in Turkije. Turkije zou onder andere vluchtelingen zonder proces het land uitzetten en afspraken over de rechten van vluchtelingen niet nakomen. Daarbij zou het akkoord in strijd zijn met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat het uitzetten van vluchtelingen verbiedt. 

Deense hulpverleners delen dekens uit aan Syrische vluchtelingen die in Turkije arriveren. Foto: Europese Commissie via Flickr

Volgens de EU zijn de gemaakte afspraken echter volkomen legaal, al zeggen verschillende Europese politici en beleidsmakers zich te realiseren dat het akkoord geen volmaakte of definitieve oplossing is. Het akkoord met Turkije is, in de woorden van Frans Timmermans, slechts een eerste stap in “de extreem gecompliceerde” benadering van de EU tot de vluchtelingencrisis, die voor succes o.a. ook afhankelijk is van de medewerking van Griekenland. 

“Er is eigenlijk geen oplossing voor dit dilemma,” zegt Manuella Appiah, onderzoekster aan The Hague Institute for Global Justice over de samenwerking met Turkije om de vluchtelingencrisis op te lossen. “De geografische locatie van Turkije maakt het een kritieke partner voor Europa, dat de capaciteit heeft om te helpen bij het oplossen van de vluchtelingencrisis. Maar er zijn veel humanitaire nadelen aan deze overeenkomst en het is ook geen garantie dat de vluchtelingencrisis zo wordt opgelost: ze zouden een andere route kunnen nemen.”

Wordt Turkije nu lid van de EU?

Een van de meest opvallende eisen die Turkije aan haar medewerking bij het terugnemen van vluchtelingen stelt, is het versnellen van de onderhandelingen over het Turkse lidmaatschap van de EU. Rond 2005 onderhandelde de EU ook al met Turkije over een mogelijk lidmaatschap van de EU. Het grootste obstakel toen was het gebrek aan ontwikkeling op het terrein van mensenrechten en de rechtsstaat, en de afgelopen jaren is daar geen verbetering in gekomen. Sterker nog, de onafhankelijkheid van het juridisch systeem en de persvrijheid hobbelde snel achteruit. Nooit eerder zaten er zoveel journalisten gevangen. Wat de persvrijheid betreft zakte Turkije in vijf jaar tijd tien plaatsen in de ranglijsten van het Freedom House. Dat betekent dat Turkije van de categorie 'gedeeltelijk vrij' tot 'niet vrij' werd verplaatst.

Daarom is het vreemd dat Turkije het lidmaatschap ineens weer ten sprake wil brengen, dat schrijft Jan Marinus Wiersma van Instituut Clingendael. “Ze moeten zich realiseren dat het nog steeds een lang proces zal zijn, waar radicale en pijnlijke vernieuwingen nodig zijn.”

Volgens Manuella Appiah komt de hernieuwde interesse in een betere samenwerking met Europa vooral doordat Turkije zich nu geïsoleerd ziet in haar nabije omgeving. “De voordelen die Turkije zijn beloofd, zoals visumvrij reizen en het heropenen van de onderhandelingen over een versneld EU lidmaatschap, zijn voor de Turken veel belangrijker dan het geld.” Door de naschokken van de Arabische Lente en acties van Turkije zelf heeft het vrijwel geen vrienden meer over. De diplomatieke betrekkingen met Israël, Egypte, Syrië, Yemen en Libië sneuvelden allemaal de afgelopen jaren. Vooral het wegvallen van de handel met Libië en de politieke betrekkingen met Egypte hebben het land geschaad. Rivaal Rusland staat vijandig tegenover Turkije sinds het vlakbij de Syrische grens een vliegtuig neerhaalde.

In andere woorden, de EU is de meest reeële partner tot wie Turkije zich nog kan wenden, nu het eigen buitenlandbeleid gericht op het herstellen van de banden met het Midden-Oosten jammerlijk gefaald heeft.

Erdogan aan tafel bij de EU. Foto: European External Action Service via Flickr

President Erdoğan

Op papier zou dat een nieuwe kans voor Turkije en Europa kunnen zijn. Maar in de realiteit lijkt het erop dat de situatie in het Midden-Oosten zoveel druk op Europa zet, dat president Erdoğan daar goed gebruik van kan maken om concessies op tafel te krijgen die anders niet zouden worden besproken. “De EU wil koste wat het kost haar buitengrenzen bewaken, maar als de Europese waarden niet centraal staan bij de onderhandelingen met Turkije, dan lopen we het risico om indirect bij te dragen aan de schendingen van de mensenrechten binnen Turkije”, zegt Appiah.

Paul Mason, columnist bij The Guardian, schrijft zelfs dat “de voordelen die Turkije nu heeft gekregen niets zijn vergeleken met de hand die Erdoğan nog kan spelen. Hoe meer de Turkse democratie faalt, hoe meer het Westen hem zal steunen. Al is het maar om nog een mislukte staat zoals Afghanistan, Irak of Syrië te voorkomen.” Ook Rob de Wijk, directeur bij het Hague Centre of Strategic Studies, maakt zich zorgen om zo’n hellend vlak: “die zes miljard zijn verdwenen en de Turken hebben hun visumliberalisatie gekregen. Maar als er bijvoorbeeld nog een crisis in het Midden-Oosten uitbreekt, dan komen er nieuwe eisen op tafel.”

Hun zorgen hebben voor een groot deel betrekking op president Erdoğan, die zich de afgelopen tien jaar heeft ontwikkeld tot een leider die steeds vaker repressieve maatregelen tegen zijn eigen bevolking neemt. Zo maakte hij vorige maand hardhandig een einde aan een demonstratie voor Internationale Vrouwendag en voerde het Turkse parlement een wet door die de privacygegevens van burgers in het gedrang zou brengen.

Cartoon: DonkeyHotey via Flickr

In de internationale media wordt Erdoğan regelmatig vergeleken met Vladimir Poetin: beide mannen worden ondanks (of dankzij) hun autoritaire trekken aanbeden door een groot deel van hun eigen bevolking, maar zijn geen fan van de persvrijheid en maar al te bereid om de spanningen op het internationale toneel voor eigen gewin aan te jagen. President Barack Obama liet onlangs in een interview met The Atlantic blijken zich in Erdoğan vergist te hebben: hoewel hij Erdoğan eerst nog als gematigd politicus zag die tussen oost en west zou kunnen bemiddelen, beschouwt hij hem nu als een autoritair leider die weigerde gebruik te maken van zijn “enorme leger” om een einde aan de oorlog in Syrië te maken. De hulp die Erdoğan bijdraagt aan het bestrijden van IS lijkt verdacht veel op een dekmantel voor bombardementen op Koerdische strijders in Syrië. Erdoğan beschuldigde de Verenigde Staten ervan indirect steun te verlenen aan de PKK, Koerdische onafhankelijkheidsstrijders in Turkije waar Erdoğan actief oorlog tegen voert.

‘Blijven praten’

De houding van Erdoğan nu is echter ook de eigen schuld van de EU, schrijft Dirk Jacob Nieuwboer, ex-correspondent Turkije, voor de Volkskrant, want de Unie heeft de relatie op een kritiek moment laten versloffen. Juist op het moment dat Turkije aan de hervormingseisen van de EU tegemoet begon te komen, kwamen veel Europese politici terug op hun beloftes dat Turkije lid van de EU zou worden. Het electoraat zou tegen het toetreden van Turkije zijn, een islamitisch land dat niet echt ‘in Europa’ ligt. Nicolas Sarkozy, toen de Franse minister van Financien, riep in 2004 zelfs om een referendum over de onderhandelingen met Turkije. Dat maakte van een groot deel van de Turkse bevolking dat pro-EU was op slag eurosceptici, en gaf Erdoğan een goed excuus om jarenlang zijn eigen gang te gaan. Die schade zal volgens Nieuwboer moeilijk te herstellen zijn. Hij schrijft dat de EU een lang diplomatiek proces wacht om de betrekkingen weer enigszins om de rails te krijgen.

Om uit deze patstelling te komen stelt William Hague, de voormalig minister van Buitenlandse Zaken van Groot-Brittannië, voor om het mogelijk te maken landen als Turkije een beperkt lidmaatschap van de EU aan te bieden, bijvoorbeeld door alleen toegang tot de gezamenlijke markt te hebben. Zo hoeven Europa en Turkije geen diepere verbinding aan te gaan, maar binden we Turkije wel voor de lange termijn aan het Europese continent, schrijft Hague. Zo’n tweederangs lidmaatschap bestaat natuurlijk niet, maar Hague roept de Europese leiders op om vanuit strategische overwegingen deze keer buiten de lijntjes te kleuren: “Europe leiders moeten de visie hebben om een nieuw kader te scheppen voor de band met Turkije.”

[[{“fid”:”46679″,”view_mode”:”default”,”fields”:{“format”:”default”,”field_file_image_alt_text[und][0][value]”:””,”field_file_image_title_text[und][0][value]”:””},”type”:”media”,”attributes”:{“style”:”height:450px; width:600px”,”class”:”file-default media-element”}}]]William Hague ontmoet Ahmet Davutoglu, destijds de Turkse minister van Buitenlandse Zaken. Foto: Foreign & Commonwealth Office

Ook Diederik Samson pleitte in een interview met Trouw voor een andere benadering van Turkije: “Ik constateer dat tien jaar lang niet met elkaar praten de situatie niet heeft verbeterd, maar verergerd. Misschien is het dan tijd om de strategie te wijzigen en wel met elkaar te gaan spreken. Dan kun je ook eens stevig met elkaar de confrontatie aan over hoe je met persvrijheid en mensenrechten omgaat.”

Hoe moet het verder?

De kans dat Turkije stevig toespreken een wezenlijk verschil gaat maken is niet groot. Het mag duidelijk dat Erdoğan kritiek van EU leiders niet zal dulden. Die moeten tenslotte naar hem toe komen voor een oplossing op een probleem waar de EU niet uitkomt. Daarnaast kan hij rekenen op de steun van een groot deel van zijn eigen bevolking, want ondanks de repressieve maatregelen die Erdoğan tegen journalisten en andere dissidenten neemt blijft hij mateloos populair. Volgens Lily Sprangers, hoofd van het LeidenAsiaCentre, komt dat omdat Erdoğan door veel Turken als “de verpersoonlijking van de economische groei van Turkije” wordt gezien. “Het is een hele prestatie dat een politicus het voor elkaar krijgt zijn achterban het  ervan te overtuigen dat hij daar eigenhandig verantwoordelijk voor is," vertelde Sprangers tijdens haar Haagsch College over Turkije. 

Zo goed slaagt Erdoğan in het bewaken van zijn reputatie, dat Sprangers de komende tien jaar geen alternatieven voor Erdogan ziet. De EU regeringsleiders zullen iedere keer dat er iets met betrekking tot de crisis in het Midden-Oosten moet gebeuren tegenover hem komen te zitten, maar de EU heeft geen omlijnd plan voor de toekomst van Turkije binnen de EU. Erdoğan weet dat ook en kan van die ruimte gebruik maken om met zijn eigen eisen te komen, een situatie waarin een echte verandering van de relatie tussen Turkije en de EU voorlopig onwaarschijnlijk lijkt.

Dat had niet zo hoeven zijn, als de EU tien jaar geleden de onderhandelingen over het lidmaatschap van Turkije beter had aangepakt. Lidstaten zaten niet op één lijn en stelde het maken van een definitieve beslissing uit, zodat Turkije langzaam desillusioneerd kon raken. Natuurlijk is het achteraf gezien makkelijk praten over wat de EU wel en niet had moeten doen – ware het niet dat de EU te vaak problemen voor zichzelf schept door beslissingen op deze manier uit te stellen. Ook bij de vluchtelingencrisis ontbreekt het de EU aan een oplossing waar alle lidstaten achter staan. Het is niet daadkrachtig te noemen dat de EU na maandenlang worstelen het probleem aan Turkije uitbesteedt, dat heeft bewezen mensenrechten niet te respecteren. De kans dat de vluchtelingen daar het slachtoffer van worden lijkt nu groot.