Hoe verder na de mislukte Turkse staatsgreep?

De tanks zijn uit het straatbeeld verdwenen en de Turken hebben zich eensgezind uitgesproken tegen de mislukte coup. Toch blijven de vragen wie er precies achter de staatsgreep zaten en wat de gevolgen zijn voor Turkije. Een analyse met Mehmet Cerit, hoofdredacteur van een weekkrant voor Turkse Nederlanders, en Turkije-expert Shane Farrell.

Op vrijdag 15 juli meldden militairen iets voor middernacht dat ze de macht van president Erdogan hadden overgenomen. Niet veel later werden deze berichten tegengesproken door premier Yildirim en kort daarna meldde ook Erdogan zelf via FaceTime op tv-zender CNN Türk dat de machtsgreep was mislukt. Gevolg van de coup: 265 doden, duizenden arrestaties en miljoenen Turken die de straat op gingen om te laten zien dat ze tegen de coup waren én achter hun president staan.

Onvrede over persvrijheid en mensenrechten

Wat bewoog de militairen om zich zo massaal tegen hun president te keren? “De beweegreden voor de coup is duidelijk”, zegt Mehmet Cerit, hoofdredacteur van Zaman Vandaag, een weekkrant voor Turkse Nederlanders: “Een groot deel van de Turkse bevolking is ontevreden met betrekking tot de ontnomen persvrijheid, de mensenrechten in het land en de Koerdische kwestie in het zuidoosten van Turkije.” 

Meerdere demonstraties die deze onvrede aankaartten zijn door Erdogan niet serieus genomen en hardhandig de kop ingedrukt. Daardoor is de onrust versterkt en zijn de verhoudingen verder op scherp gezet. De harmonie is volledig verdwenen uit de Turkse samenleving, zegt Cerit. “Jammer genoeg heeft een deel van het Turkse leger geprobeerd de heersende onrust onder de bevolking te gebruiken om van Erdogan af te komen. Dit is niet de juiste manier.”

Niet gepland door Erdogan    

Verhalen dat Erdogan zelf de coup in scène heeft gezet zijn volgens Cerit dan ook niet aannemelijk. “Hij is bereid veel te doen om zijn macht te vergoten, maar ik acht hem niet in staat om een coup in scène te zetten.” Toch kwam volgens Shane Farrell, Midden-Oosten- en Turkije-expert, de staatsgreep niet als een complete verrassing voor Erdogan. “De effectieve en snelle reactie van Erdogan op de coup suggereert dat de overheidsinstellingen met hun effectieve monitoringsstrategie al langer doorhadden dat er iets dergelijks op handen was.”

Ook Cerit denkt dat Erdogan wel een vermoeden had: “De kritische media waren tijdens de coup onbereikbaar, terwijl de rest van media nog wel actief was. Erdogan kon bijvoorbeeld live een oproep doen aan het volk om de straat op de gaan. Daarnaast hebben moskeeën in heel Turkije onafgebroken vanaf hun minaretten laten weten dat dit de dag is van de jihad om voor je land om te komen. Dit alles vraagt enige voorbereiding.” Ook vindt Cerit de massale arrestaties bij het leger, politie en het justitieel apparaat opvallend: “Er lagen al lijsten klaar met namen, dat weet iedereen. Je kunt niet zomaar binnen twee dagen 6000 man arresteren.”

Geen direct verband met Gülen-beweging        

Volgens Erdogan en zijn aanhangers is Fethullah Gülen het brein achter de mislukte coup. Gülen is een islamgeleerde en oud-bondgenoot van Erdogan, maar tegenwoordig een van de belangrijkste critici van het regime. Hoewel Gülen eind jaren ‘90 naar de Verenigde Staten vluchtte om een arrestatie te voorkomen, heeft hij met zijn Gülen-beweging nog steeds invloed in Turkije. Volgens zijn aanhangers wil hij democratie en islam verenigen en veroordeelt hij nadrukkelijk iedere vorm van extremistisch geweld. Volgens Erdogan ondermijnt hij de Turkse samenleving en is hij uit op macht. 
Toch lijkt een direct verband tussen Gülen en de coup uitgesloten, zegt Farrell. Hij veronderstelt dat Gülen meer steun geniet onder de politie dan het leger. Bovendien heeft Gülen de coup snel en krachtig veroordeeld. “Het is vooral politiek opportunisme van Erdogan om de schuld bij Gülen neer te leggen. Het rechtvaardigt de zuiveringen die nu plaatsvinden.” 

Gevolgen voor Turkije

Cerit en Farrel vrezen dat de mislukte coup een uitgelezen kans biedt voor Erdogan om zich te ontdoen van zijn tegenstanders – waaronder de Gülen-beweging. Zij vrezen dat hij nog meer macht naar zich toe zal trekken. “Erdogan is al enige tijd bezig om de Gülen-beweging te bestempelen als een terroristische organisatie. Tijdens zijn eerste persconferentie na de mislukte coup gaf hij aan dat deze coup een geschenk was van God, omdat dit het bewijs leverde dat de Gülen-beweging terroristisch is”, zegt Cerit. 

Toch denkt Farrell dat er weinig meer over is van de Gülen-beweging in het overheidsapparaat. Al sinds 2010 is Erdogan bezig om de staatsinstelling te ontdoen van zijn tegenstanders, waaronder de Gülen-beweging. De huidige schoonmaak onder seculieren, nationalisten en aanhangers van Gülen richt zich dan ook voornamelijk op de overgebleven politiek gevoelige posities. “Sommige posities, met name hoge gerechtelijk posities en in het onderwijs, zijn politiek gevoelig. De recente coup lijkt een goed excuus te zijn om ook hier de bezem door te halen.” 

Kans op vrede met de Koerden?

Toch kan de eensgezindheid onder de Turken tegen de coup ook op een positieve manier gebruikt worden door Erdogan. Het kan als een kans worden gezien om nader tot de Koerdische gemeenschap te komen en zo voor vrede te zorgen in het zuidoosten van Turkije. De regering voert in deze regio een bloedige oorlog tegen de Koerdische afscheidsbeweging PKK. Toch is de kans hierop nihil volgens Farrell: “Erdogan heeft de HDP, een die partij die volgens hem sympathiseert met de PKK, niet bedankt voor hun steun tegen de coup. Ik verwacht daarom niet dat er grote veranderingen gaan plaatsvinden in de gevechten met de PKK.”

In plaats van de coup te gebruiken om voor harmonie te zorgen binnen de Turkse samenleving wil Erdogan zich blijven verzekeren van binnenlandse steun, de macht centraliseren en de oppositie verder uitdunnen,’ zegt Farrell. “De wijze waarop hij nu handelt zal resulteren in politieke overleving, maar het land wel verder polariseren.” 
De coup heeft het onderlinge wantrouwen onder de Turkse veiligheidsdiensten vergoot en daarmee ook het veiligheidsapparaat van het land verzwakt. Het land is nog kwetsbaarder geworden voor nieuwe aanslagen van IS. “Deze poging tot een staatsgreep zal nog meer buitenlandse toeristen afschrikken om naar Turkije af te reizen. Dit zal van invloed zijn op de Turkse economie en uiteindelijk het land verzwakken. Dat is precies het doel dat IS voor ogen heeft”, zegt Farrell.

Hoewel velen buiten Turkije het beleid van Erdogan afkeuren, is een instabiel Turkije in niemands belang. Cerit benadrukt dat Europa in gesprek moet blijven met Turkije. “Door alle banden te verbreken met Turkije doe je de democraten en minderheden die Erdogan niet steunen te kort.” Toch moet Europa zich niet laten chanteren door Erdogan zegt Cerut: “Europa heeft zichzelf afhankelijk gemaakt van Erdogan voor het tegenhouden van vluchtelingen. De landen in Europa zijn electoraal gezien te bang zijn om stemmen te verliezen met betrekking tot de vluchtelingendeal met Turkije.”

Cerit verwacht dat Erdogan deze afhankelijkheid zal benutten om de grenzen van zijn kunnen te blijven opzoeken: “De komende tijd wordt een spannende en chaotische tijd waarin Erdogan probeert zijn macht te vergoten. Laten we hopen dat het niet verder uit de hand loopt.”