Zuid-Afrikaanse wijnen doen het goed in de Nederlandse supermarkt. In het exportland zelf, en dan met name in de Westkaap, zijn de werkomstandigheden nogal eens slecht, stelt Human Rights Watch. Maar er zijn ook wijnboeren die zuinig zijn op hun personeel.
Opgewekt loopt Hennie (53) met een zaag op zijn rug door de wijngaarden. Het is half een ’s middags en tijd voor de lunch. Hennie woont met zijn vrouw en kinderen in een huis tussen de wijngaarden op wijnboerderij Muratie, in de buurt van Stellenbosch. Een enkele verdroogde druiventros hangt nog aan de planten; het is inmiddels herfst in de Westkaap. “Het is baaie lekker”, zegt landarbeider Hennie later over zijn baan terwijl hij zijn hamburger eet.
Hennie heeft weinig gemerkt van de protesten door duizenden landarbeiders het afgelopen jaar. Die blokkeerden de autowegen en staken wijngaarden in brand, om een verhoging van het minimumloon af te dwingen. Dat minimumloon heeft de regering onlangs verhoogd van 5 tot 8 euro per dag. “Ik verdiende sowieso al boven het minimumloon”, lacht hij, “en als ik ga protesteren bestaat de kans dat mijn baas de huishuur, die hij nu betaalt, gaat inhouden op mijn loon.”
Wijnslaven
De opstanden in de Westkaap, al sinds de 17e eeuw een wijngebied, met beroemde wijnmerken als Stellenbosch, Robertson en Paarl, kwamen niet uit het niets, blijkt uit een rapport van Human Rights Watch over de wijn- en fruitindustrie in Zuid-Afrika. Daarin staat dat veel van de 121.000 landarbeiders in de Westkaap lijden onder mensenrechtenschendingen en uitbuiting. Duizenden werknemers leven zonder elektriciteit of stromend water. Hoewel velen in een gratis huis wonen, leven ze voortdurend met de dreiging van uitzetting.
Wijn als loon
“De meeste wijnwerkers stammen af van de slaven die de wijnboeren in de 17e en 18e eeuw kochten en die op het land moesten werken”, vertelt Benjamin Cousin van Fairtrade International in Kaapstad. Tijdens het apartheidsregime werden ze vaak betaald met goedkope wijn. Dat hield verslaafde werknemers op de boerderij en richtte, vooral onder kleurlingen, grote maatschappelijke schade aan.
Hoewel de situatie van de wijnarbeiders sinds de afschaffing van de apartheid flink is verbeterd, zijn de gevolgen nog merkbaar; alcoholisme en het foetaal alcoholsyndroom komen veel voor.
De landarbeiders horen door de Zuid-Afrikaanse grondwet te worden beschermd, maar in de praktijk valt dat tegen, stelt Cousin. “De overheid faalt in het garanderen van hun rechten en in het handhaven van de wet bij wijnboeren.” Toch blijft hij genuanceerd: “Het is te simpel om de situatie van nu te wijten aan de voorgeschiedenis. Wat er vroeger is gebeurd is geen excuus voor wat er nu aan de hand is.”
Spaarplan
Daarbij bekommeren steeds meer wijnboeren zich wél om het lot van werknemers als Hennie. Neem Hennies baas. Rijk Melch is eigenaar van wijnboerderij Muratie en zegt het beste met zijn landarbeiders voor te hebben. “Als je een goede relatie hebt met je staf produceer je betere wijn”, licht hij toe in het eeuwenoude wijnhuis. Muratie betaalt Hennies huur en biedt alle arbeiders een spaarplan. Het spaartegoed krijgen de werkers mee als ze de boerderij verlaten. Volgens Melch zijn de recente opstanden vooral een politieke manifestatie. “De regeringspartij ANC heeft alleen in de Westkaap geen macht, en probeert op deze manier draagvlak onder de landarbeiders te vergaren door zich te richten op arbeidsrechten.”
Iedereen een auto
Op tien minuten rijden van Muratie ligt de wijnkelder van Thandi Wines. De wijnfusten liggen in een imposant wit gebouw dat tegen de glooiende heuvels aan ligt. Van dit fairtradebedrijf is 59 procent in handen van de 250 families die op de wijnboerderijen wonen en werken. De werkers bepalen zelf wat ze met hun deel van de winst doen. Ze verdienen een goed salaris en bijna iedereen heeft een auto. Daarnaast gaat het potje van FairTrade naar de ontwikkeling van de gemeenschap.
Succesverhalen als die van Thandi Wines zijn er steeds vaker in de Westkaap, maar vormen geen structurele oplossing voor de problemen die Human Rights Watch beschrijft. “Aangezien de overheid steken laat vallen, hangt het lot van de landarbeiders sterk af van de wijnboer waar ze voor werken”, verklaart Cousin van Fair Trade International.
Rooskleurig
Doordat de omstandigheden langzamerhand tochverbeteren ontstaat een merkwaardige tegenstelling. Zo ziet de toekomst van de jongeren er rooskleuriger uit dan die van hun ouders: steeds meer kinderen kunnen hun school afmaken en hoger onderwijs volgen. Maar die kansen bedreigen tegelijkertijd de toekomst van de wijnboerderijen. Die zijn afhankelijk van de families die er al generaties lang werken. Baas Henn van Thandi Wines: “Daarom moeten we een manier zien te vinden om de jonge generatie bij ons te houden. Het is zonde als we investeren in de jeugd en we vervolgens hun talenten en kennis niet kunnen gebruiken op de boerderij.”
Foto’s: Ilse van Loon
