In de afgelopen 25 jaar zijn er ruim 30 nieuwe landen bijgekomen, waarvan Kosovo (2008) en Zuid-Soedan (2011) de meest recente voorbeelden zijn. Hoe worden landsgrenzen bepaald na een conflict? Cris Boonen zocht het uit.
In de internationale diplomatie is het regel om landsgrenzen zoveel mogelijk te behouden. Wanneer grenzen toch worden aangepast, vormen bestaande internationale en administratieve grenzen het uitgangspunt voor de nieuwe internationale grenzen. Deze grenzen bepalen echter de nieuwe sociale en politieke verhoudingen zonder rekening te houden met verschillen in bijvoorbeeld etniciteit, religie, geografische of economische patronen. Ze vormen dan ook vaak de kiem van nieuwe conflicten.
Grensbehoud en nieuw conflict
Een recent voorbeeld van conflict door grensbehoud vinden we in Zuid-Soedan. In 2011 splitsten de tien zuidelijke Soedanese provincies zich af en vormden een onafhankelijk Zuid-Soedan. De territoriale grenzen bleven intact, maar de vertegenwoordigers van Soedan en Zuid-Soedan waren het niet eens over de overdracht van olierijke gebieden rond de nieuwe landgrens. Dit leidde tot een gewapend grensconflict tussen Soedan en Zuid-Soedan.
Politici versus militairen
Onderhandelingen over grensconflicten worden gevoerd vanuit verschillende standpunten. Vooral politici en militairen hebben vaak totaal verschillende ideeën over de meest ‘strategische’ oplossing van een grensconflict.
Politici en militairen hebben vaak totaal verschillende ideeën over de meest "strategische"oplossing van een grensconflict
Politici en hun afgezanten beschouwen een grenswijziging veelal als een inwilliging van agressie en nationalisme. Zij voorzien veel strijd wanneer de norm van grensbehoud wordt losgelaten; zo verwachten ze dat bevolkingsgroepen hun strijd voor extra grondgebied zullen intensiveren. Politici denken de internationale orde dan ook het beste te kunnen handhaven door de bestaande grenzen intact te houden.
Militairen daarentegen vinden over het algemeen dat grenswijziging noodzakelijk is om een territoriaal conflict op te lossen. Zij zijn veelal van mening dat grenzen de nieuwe geopolitieke (militaire) situatie moeten weerspiegelen. Militairen verdelen land het liefst langs de verdedigingslinie. Bevolkingsgroepen krijgen dan het gebied dat zij veroverd hebben, zodat hun troepen in staat zijn om de nieuwe grenzen te verdedigen in tijden van vrede.
De twee standpunten zijn gebaseerd op verschillende opvattingen over vrede en veiligheid. Dit betekent dat onderhandelaars op basis van hun achtergrond – hun beroep als politicus of militair en hun (werk)ervaring met eerdere conflicten – beperkt zijn in de oplossingen die zij effectief of zelfs ‘haalbaar’ of ‘mogelijk’ achten in conflictonderhandelingen.
OnderzoeksmethodenCris’ promotieonderzoek bestaat uit een grootschalige kwantitatieve analyse van alle grenswijzigingen in de twintigste eeuw, een historisch onderzoek naar de origine van grensbehoud in de internationale diplomatie en een sociologische analyse van internationale onderhandelingen over de afscheiding en daaropvolgende interne opdeling van Bosnië en Herzegovina tussen 1991 en 1995. Ze onderzocht bijna 500 grensbepalingen en hield meer dan 50 interviews met vertegenwoordigers van conflictpartijen en internationale topdiplomaten, zoals Thorvald Stoltenberg en Lord Owen.
In onderhandeling
Van samenwerking tussen politici en militairen is in onderhandelingen weinig sprake: de verschillende onderhandelaars voeren een machtsstrijd om de uitkomst te beïnvloeden. Allen proberen het diplomatieke proces op eigen wijze vorm te geven, bijvoorbeeld door uitsluitend te onderhandelen met gelijkgestemden.
Welk standpunt doorslaggevend is, is afhankelijk van de diplomatieke traditie
Welk standpunt doorslaggevend is, is afhankelijk van de diplomatieke traditie. De politieke traditie (van grensbehoud) en de militaire traditie (van grenswijziging) volgen elkaar in feite op: wanneer de ene methode niet meer werkt, grijpt men vaak terug op de andere. Dit gebeurt niet van de ene op de andere dag; het is een geleidelijk en deels onbewust proces.
De huidige diplomatieke traditie – die van grensbehoud – is een reactie op de militaire traditie in de eerste helft van de vorige eeuw, ten tijde van de wereldoorlogen. De grenswijzigingen die in de jaren 50 werden doorgevoerd leverden nieuwe conflicten op, bijvoorbeeld in India en Palestina. Daarom werd er daarna voor gekozen om grotendeels bestaande grenzen te bewaren. De grenzen van Kosovo en Zuid-Soedan zijn bijvoorbeeld getrokken in lijn met de huidige diplomatieke norm van grensbehoud.
De diplomatieke traditie wordt doorbroken wanneer er geweld uitbreekt na een vredesakkoord
Bosnië-Herzegovina
De diplomatieke traditie wordt doorbroken wanneer er − tegen de heersende verwachting in − geweld uitbreekt na een vredesakkoord. Dan ontstaat er ruimte voor de ‘andere’ partij, politici dan wel militairen, om de grensbepaling te beïnvloeden. Wanneer de recente diplomatieke traditie wordt gevoerd door politici, kunnen militairen in het geval van een geweldsuitbraak meer invloed krijgen in de onderhandelingen.
Dit gebeurde bijvoorbeeld in 1991, toen Joegoeslavië uiteenviel. Politici besloten de bestaande grenzen van de voormalige provincie Bosnië-Herzegovina te behouden, maar direct na de onafhankelijkheid laaide conflict over deze grenzen op. Op dat moment konden militairen de onderhandelingen naar zich toe trekken. Militairen werden steeds meer gezien als experts in cartografie die de oorlogssituatie goed kenden en wisten waar men rekening mee moest houden bij vredesbewaking. Met deze expertise beïnvloedden zij in toenemende mate de zienswijze van andere onderhandelaars en bepaalden zodoende grotendeels dat de nieuwe interne entiteitsgrens getrokken werd langs de verdedigingslinie.
Diplomatieke werkelijkheid
Grenzen worden dus bepaald op basis van de diepgewortelde opvattingen van politici en/of militairen in conflictonderhandelingen. In ieder geval weerspiegelen nieuwe landsgrenzen op dit moment vaak een diplomatieke werkelijkheid en niet de werkelijkheid van de bevolking zelf.
Cris Boonen promoveerde op 2 december 2015 aan de Universiteit Leiden op basis van haar proefschrift 'Borders in Dispute: The Construction of State and Nation in International Diplomacy'.
