Drie Congolese getuigen bij het Internationaal Strafhof in Den Haag mogen een asielaanvraag indienen in Nederland. Zo besliste de rechtbank in Amsterdam afgelopen woensdag. Zoiets gebeurde niet eerder in het bijna tienjarige bestaan van het hof. De kwestie kan verregaande gevolgen krijgen. “Straks ontstaat er een nieuw fenomeen: de ICC-asielzoeker.”
In het ergste geval, menen deskundigen, krijgt het ICC straks geen onafhankelijke getuigen meer. De relatie van het ICC met de landen die het hof erkennen komt bovendien onder druk te staan. Net als de relatie met gastland Nederland.
De kwestie is ontstaan door het besluit van de rechtbank in Amsterdam, woensdag, dat drie getuigen uit Congo asiel mogen aanvragen in Nederland. De rechtbank corrigeerde de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) die had geweigerd de aanvraag van de drie mannen in behandeling te nemen. Volgens de IND mochten de mannen geen aanvraag indienen omdat ze zich onder de jurisdictie van het ICC bevinden.
De Congolezen kwamen in maart 2011 naar Den Haag om te getuigen tegen de voormalige militieleiders Thomas Lubanga en Germain Katanga. In de rechtszaal beschuldigden zij vervolgens president Joseph Kabila van Congo van betrokkenheid bij de dood van VN-vredessoldaten in februari 2003. Door deze getuigenis riskeren de drie bij terugkeer in Congo represailles, betoogden hun advocaten Göran Sluiter en Flip Schüller. In mei vroegen de Congolezen asiel aan – een aanvraag die nu dus in behandeling moet worden genomen.
Straatsburg
De Nederlandse overheid kan nog in beroep gaan tegen het vonnis, waarna mogelijk een slepende gang naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg in het verschiet ligt. Zolang ‘Straatsburg’ de asielaanvragen niet afwijst, kunnen meer getuigen van het ICC proberen asiel aan te vragen. Een proces in Straatsburg kan jaren duren.
De asielaanvraag van de drie Congolezen kan dus ,,absoluut een precedentwerking’’ krijgen, met ,,verregaande politieke en juridische gevolgen’’, zegt Thijs Bouwknegt, onderzoeker Transitional Justice bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies in Amsterdam. De Congolese regering heeft in reactie op het vonnis in Amsterdam al gedreigd helemaal geen getuigen meer naar Den Haag te laten gaan. Dat kan de lopende processen nadelig beïnvloeden. De drie mannen die asiel willen in Nederland zaten in Congo in de gevangenis wegens mensenrechtenschendingen. Congo liet hen gaan op voorwaarde dat ze ook weer zouden terugkomen. Dat laatste gaat dus misschien niet gebeuren.
Bouwknegt: ,,Landen kunnen gaan proberen om rechtszaken bij het ICC te beïnvloeden door alleen nog getuigen te laten gaan met een positief verhaal over hun regering. Of door potentiële asielzoekers niet naar Den Haag te laten gaan.’’ Potentiële asielzoekers zullen vooral getuigen zijn die met een beschuldigende vinger wijzen naar hun eigen regering. Bouwknegt noemt in dit verband behalve Congo bijvoorbeeld Kenia. De aanklagers van het ICC beschuldigen zes hooggeplaatste Keniaanse politici van misdaden na de verkiezingen in december 2007. Sommige getuigen in deze zaak verlangen anonimiteit uit vrees voor wraak. Raakt hun identiteit bekend bij de Keniaanse verdachten, die nog altijd hoge posities bekleden, dan belet de Keniaanse regering hen straks wellicht de gang naar Den Haag.
Pleitbezorger
Thijs Bouwknegt ziet nog een ,,diepe valkuil’’ opdoemen voor het ICC. In theorie, legt hij uit, kan iemand die asiel wil aanvragen in Nederland zich straks voordoen als getuige. ,,Er ontstaat dan een nieuw fenomeen: de ICC-asielzoeker.’’ Wie garandeert dan nog dat getuige X daadwerkelijk de waarheid spreekt? ,,Het werk van het ICC wordt dan in de kern gefrustreerd’’, aldus Bouwknegt, ,,het hart en de ziel van de bewijsvoering liggen meestal in de getuigenverklaringen.’’
Verder dreigt ook de verhouding van het ICC met gastland Nederland verstoord te raken. Immers, de IND – de Nederlandse overheid – verzet zich tegen asiel voor getuigen van het hof. De Nederlandse regering is een nadrukkelijk pleitbezorger van het Strafhof maar zit niet te wachten op een reeks asielaanvragen als gevolg van de activiteiten van datzelfde hof.
De hele asielkwestie is ironisch genoeg mede het resultaat van inspanningen van het ICC zelf. Rechters van het hof adviseerden eerder dat de drie getuigen uit Congo inderdaad bescherming moeten genieten in Nederland. De rechters voorzagen mogelijk de negatieve gevolgen van hun besluit, maar die speelden als het goed is geen rol bij hun afweging. Als rechters volgen zij slechts de regels. Het Statuut van Rome, het oprichtingsverdrag van het ICC, bepaalt dat getuigen na hun optreden in de rechtszaal onverwijld teruggebracht moeten worden naar hun herkomstland, maar ook dat het hof getuigen afdoende moet beschermen. Dat laatste geldt, voorlopig in elk geval, voor de drie mannen uit Congo.
