Klimaatverandering: zelfs de wetenschap kent geen zekerheden

Het Nederlandse beleid voor verschillende typen risico’s

1. Risico’s ten gevolge van natuurrampen. In Nederland denken we dan het eerst aan overstromingen. Daarvoor is na de ramp van 1953 risicobeleid ontwikkeld, dat in 2008 nog eens kritisch tegen het licht is gehouden door de Deltacommissie. Het spreekt voor zich dat we de oorzaken van overstromingen – springvloed, zware stormen, extreme neerslag – niet of in beperkte mate kunnen controleren en dat we ons dus vooral moeten richten op de mogelijke gevolgen: die kunnen we wel beperken. Maar uit de beleidsstukken over het onderwerp spreekt ook realisme; misschien zelfs nederigheid: het besef dat volledige, onfeilbare bescherming een onmogelijkheid is. Het restrisico dat het Nederlandse beleid voor grote, potentieel rampzalige overstromingen accepteert zit in de ordegrootte van eens per 10.000 jaar. (Terzijde: enigszins nederig realisme lijkt me een voorwaarde voor veiligheid: een gevoel van onkwetsbaarheid kan tot zelfoverschatting en daarmee onderschatting van risico’s leiden en juist die houding is vaak het begin van een ramp.)
2. Risico’s ten gevolge van menselijke (economische) activiteiten. Hier hebben we meer invloed op. Als activiteiten de maatschappij voldoende voordelen opleveren, zijn we bereid zekere risico’s te accepteren. Dat geldt bijvoorbeeld voor wegverkeer en ander vormen van transport, (petro)chemische industrie, kerncentrales (voor energie nogal omstreden, voor de productie van medische isotopen veel minder), of vervoer van gevaarlijke stoffen. Het nut van een activiteit kan afgewogen worden tegen het gevaar en de mogelijkheden om dat gevaar te beperken. In Nederland maken we daarbij onderscheid tussen risico’s voor degenen die deelnemen aan een activiteit (weggebruikers, werknemers van een gevaarlijk bedrijf) en degenen die dat niet doen, maar wel risico lopen. Die laatste risico’s vallen onder het begrip externe veiligheid. De Nederlandse risiconormen voor externe veiligheid zijn niet zomaar één op één te vergelijken met die voor overstromingen, maar in grote lijnen kan wel gezegd worden dat ze strenger zijn dan die voor overstromingen. De maatschappij accepteert minder makkelijk risico’s die we zelf veroorzaken en dus ook zelf in de hand moeten kunnen houden.De risicobenadering wordt niet alleen toegepast in het beleid voor (grote) ongevallen. Normen voor bijvoorbeeld lucht- en bodemverontreiniging worden bepaald aan de hand van analyses van gezondheidsrisico’s.
3. Geweld. Geweld dat grote groepen mensen kan treffen, ofwel terrorisme, wordt in de maatschappij niet getolereerd. Er is dan ook geen sprake van een acceptabel restrisico. Hoe ver we gaan met maatregelen ter beperking van het risico wordt in grote mate bepaald door de gevolgen van die maatregelen in de maatschappij. Veel mensen blijken op dat vlak bijzonder veel te accepteren.

De valkuilen van risico-communicatie

Klimaatwetenschapper Stephen Schneider begreep al vroeg hoe moeilijk het is om zowel effectief als zorgvuldig over risico’s te communiceren. In 1988 zei hij in een interview:

On the one hand, as scientists we are ethically bound to the scientific method, in effect promising to tell the truth, the whole truth, and nothing but – which means that we must include all doubts, the caveats, the ifs, ands and buts. On the other hand, we are not just scientists but human beings as well. And like most people we’d like to see the world a better place, which in this context translates into our working to reduce the risk of potentially disastrous climate change. To do that we need to get some broad based support, to capture the public’s imagination. That, of course, means getting loads of media coverage. So we have to offer up scary scenarios, make simplified, dramatic statements, and make little mention of any doubts we might have. This “double ethical bind” we frequently find ourselves in cannot be solved by any formula. Each of us has to decide what the right balance is between being effective and being honest. I hope that means being both.

Het citaat, zonder de slotzin, wordt nu, ruim een kwart eeuw later en 7 jaar na Schneiders dood, nog steeds gebruikt om karaktermoord op hem te plegen. De suggestie wordt gewekt dat hij zijn collega’s opriep de risico’s aan te dikken, terwijl hij ze juist opriep tot zorgvuldigheid. Ondertussen is gebleken dat Schneider de complexiteit van risico-communicatie nog onderschatte. Niet alleen krijgt zorgvuldige nuance veel minder aandacht dan drama, het benoemen van risico’s kan ook als een boemerang terugkomen.

Dat ondervond James Hansen. In 1988 (ook al) filosofeerde hij in een gesprek met jounalist Bob Reiss over hoe New York er uit zou kunnen zien na een verdubbeling van de CO-concentratie. Hij schetste onder meer het beeld van een zware storm die delen van Manhattan onder water zou zetten. In 2001 maakte Reiss een kleine vergissing: in een interview meende hij dat Hansen had gezegd zoiets binnen 20 jaar te verwachten. Die vergissing werd, toen Manhattan in 2008 nog helemaal droog was, aangegrepen om Hansen af te schilderen als paniekzaaier. Na de orkanen Irene in 2011 en Sandy in 2012 lag het ineens heel anders: toen hoorden zulke orkanen ineens bij het klimaat zoals het altijd al was geweest.