De westelijke lidstaten zagen de oostelijke uitbreiding van de Europese Unie in 2007 met angst en beven tegemoet. Vooral onder Roma zou het vrije personenverkeer voor een ‘stortvloed aan bijstandstoeristen’ zorgen, zo was de vrees. Met behulp van digitale technologie probeert men deze potentiele profiteurs tegen te werken. Veronika Nagy schreef haar proefschrift over de manier waarop deze digitale bureaucratie voor nieuwe vormen van discriminatie zorgt.
De vrees voor ‘bijstandstoerisme’ is breder dan Roma alleen, vanwaar de focus in het onderzoek op die groep?
‘Roma zijn een bijzondere groep, omdat ze zich niet tot een bepaald geografisch gebied beperken. Tegelijkertijd zijn ze – in tegenstelling tot het dominante beeld van een enorm mobiele groep – al lang en breed gevestigd in Europa. Het is een term die de etniciteit van een hele diverse groep probeert te omvatten. Daarnaast plakt er een stigma op Roma, zeker in de westelijke ontvangstlanden. Hierdoor ontstaat meer achterdocht. Tegelijkertijd zijn veel vertrekkende Roma zelf ook wantrouwend naar instanties, vanwege de discriminatie die ze in hun thuisland ook al ondergingen.
Wat is de rol van digitale bureaucreatie in deze migratiestroom?
“Digitale technologie belooft efficiëntie, een wens die vanuit het bedrijfsleven naar de overheid is overgewaaid. Traditionele grensposten zijn vanuit deze gedachte vervangen door digitale douaniers van de Belastingdienst. In de meeste landen zijn dat soort instanties de eerste die in aanraking komen met migranten. Waar men vroeger met een verkeerd paspoort bij de grens werd tegengehouden, worden nu financiële beperkingen opgelegd. Door nieuwkomers in hun eerste jaren bijvoorbeeld uit te sluiten van kinderbijslag, wordt het ze onmogelijk gemaakt in het duurdere land te leven. Dit is in wezen een nieuwe vorm van discriminatie. In het Verenigd Koninkrijk – waar mijn onderzoek zich op richtte – zijn deze ontwikkelingen al wat verder, maar óók in Nederland speelt dit. De verantwoordelijke instanties krijgen steeds meer bevoegdheden om mensen te volgen en straffen. Dit zorgt voor angst en wantrouwen onder nieuwkomers. Het probleem is dat deze beperkingen altijd tijdelijk zijn, en een systeem creëren waarin migranten naar de mazen in het systeem zoeken.”
Traditionele grensposten zijn vervangen door digitale douaniers van de Belastingdienst.
Hoe verschilt dat van een systeem waar nog met papier gewerkt wordt?
“In een digitaal systeem is het makkelijker om een nieuwe identiteit aan te nemen: die van ‘modelburger’. Migranten die zich bewust zijn van de sorteermachines waar ze in terechtkomen, profileren zichzelf zo dat ze er succesvol uitrollen. Zo legde één van de deelnemers aan mijn onderzoek uit hoe ze het systeem kon omzeilen. Toen ze gedwongen werd terug naar haar thuisland te reizen, hield ze haar kinderen ingeschreven op school. Op die school gaf ze elke maand door dat ze de maand daarop terug zouden komen. Doordat de kinderen op school stonden ingeschreven, bleef deze vrouw bepaalde belastingvoordelen houden. Dit gold weer als het bewijs dat het Verenigd Koninkrijk haar gewone verblijfsplaats was. Met dat bewijs kon de familie vervolgens een sociale huurwoning krijgen.”
De ‘Big Brother’-bureaucratie van de overheid zorgt voor nieuwe vormen van uitbuiting
Toch klinkt dat gewoon als fraude?
“Strikt gezien wel, al was het zeker niet zo bedoeld. Veel van de strategieën die gebruikt worden, leert men van de huisbaas, de werkgever, of van organisaties die de migranten ondersteunen. Die profiteren er soms zelf ook van. Zo gaat de ontvangen huursubsidie meestal direct naar de huisbaas. In zekere zin leidt de ‘Big Brother’-bureaucratie van de overheid tot nieuwe vormen van uitbuiting, omdat migranten bij het omzeilen van het systeem afhankelijk worden van anderen. De vrouw uit het voorgaande voorbeeld liep het risico de voogdij over haar kinderen te verliezen. Toen de school op de hoogte werd gesteld van dit probleem, hebben ze meegewerkt door de kinderen niet uit te schrijven. Later is deze methode breder bekend geworden. Nu is schoolverzuim een indicatie voor sancties als het opschorten van kinderbijslag.”
Wat kan er gebeuren om deze nieuwe vormen van discriminatie tegen te gaan?
“Ten eerste moet het bestrijden van ‘fact-free’ argumenten een politieke prioriteit worden. Die argumenten werken stigmatiserend, en zijn daardoor vaak gevaarlijk en misleidend. Men moet ook beter kijken naar de gevolgen van dat soort argumenten, zoals het ontstaan van dit kat-en-muisspel tussen migrant en uitkeringsinstantie. Er is een misplaatst vertrouwen in digitalisering. Hoewel ik denk dat digitalisering ook voordelen heeft, bijvoorbeeld door voor minder subjectiviteit in beslissingen te zorgen, kan ook digitalisering van verschillende kanten misbruikt worden.”
Er is een misplaatst vertrouwen in digitalisering
Veronika Nagy promoveerde in oktober 2016 aan de Universiteit Utrecht op haar proefschrift 'The power of invisibility: Reconstructing mobility – Roma in an expanding Europe'.
