Wie verdedigt de mensenrechten­verdedigers?

Terwijl ik in een hoekje van het café mijn stukje tikte over mijn dagelijkse belevenissen in een belegerde stad, zaten zij druk te vergaderen. Ik zag het activisme voor mijn ogen groeien. Hoe langer de oorlog duurde, hoe meer doden en gewonden er vielen, hoe groter hun frustratie werd – en ook hun vastberadenheid.

Ondertussen bleef de frustratie van het groepje activisten maar groeien. Tijdens een oorlog wordt het merendeel van de tijd gevuld met wachten. Iedereen zat besluiteloos op zijn mobiele telefoon te kijken en wachtte op het moment dat tot actie kon worden overgegaan. En net op het moment dat het erop leek dat de verveling het zou winnen van de geestdrift, barstte een groot enthousiasme los. Via CNN was het bericht binnengekomen dat Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice naar Libanon zou komen – om dat mogelijk te maken werd een tijdelijk staakt-het-vuren ingesteld.

Na de oorlog trokken de westerse activisten terug naar hun eigen land. De plaatselijke activisten, die zich tijdens de oorlog hadden ingezet voor de slachtoffers, vervolgden hun strijd in eigen land, waar de lokale overheid ze met argusogen beziet, de middelen minimaal zijn en de inwoners andere zaken aan hun hoofd hebben dan voor mensenrechten vechten.

Wie activisme onderneemt buiten de beschermde zone van het westerse staatsmodel riskeert veel, vaak zijn leven. De westerse activist in de westerse democratie wordt door dezelfde democratie die hij aanklaagt ook beschermd. De activist is in die zin een liberale speler, die vooral kan gedijen in het model waar binnen elke vorm van kritiek de staat op korte termijn kan veranderen, maar op lange termijn niet schaadt. Hoe anders is dit buiten de westerse orde, waar het activisme door overheden als een regelrechte aanval wordt gezien en dan ook snel de kop ingedrukt.

De Amerikaanse publicist Fareed Zakaria muntte in 2007 de staatsvorm van de ‘illiberale democratieën’, en doelde daarmee op landen als Rusland, Turkije en Brazilië, die bulken van het zelfvertrouwen en economische macht koppelen aan politieke macht. Aan de roep die vanuit het Westen klinkt, om meer mensenrechten, geven ze steeds minder gehoor.

Illiberale democratieën kunnen autoritaire landen zijn, maar ook liberale landen waar naast de staatsmedia bijna geen ruimte is voor vrije nieuwsgaring. Aan de buitenkant lijken het landen waar de opkomende middenklasse weinig te klagen heeft. Het onderwijs zit er in de lift, er worden ziekenhuizen gebouwd en snelwegen aangelegd. Maar de liberale rechten worden niet gerespecteerd. Voorbeelden van zulke landen zijn Turkije en China en dichter bij huis Hongarije. De middenklasse mag van de gecontroleerde welvaartsgroei profiteren zolang ze zich verre houdt van kritiek op het regime dat die groei mogelijk maakt.

Voor het Westen is econoom, schrijver en activist Ilham Tohti het boegbeeld geworden van de strijd voor gelijke rechten voor de onderdrukte Oeigoeren. Zijn vrijheidsstreven werd gematigd geformuleerd, maar niet matig genoeg voor de Chinese overheden. Tohti zit levenslang vast vanwege ‘seperatisme’.

Maar de invloed van Europa is tanende: haar economische macht is niet alleen achteruitgegaan, maar ook steeds meer afhankelijk geworden van illiberale economieën. We blijven importeren en exporteren. We verkopen wapens, we sluiten akkoorden. We reizen met economische delegaties af, en zijn bereid om alle politieke praat op te schorten. En het wrange is dat westerse landen zelf hebben bijgedragen aan de verslechtering van de mensenrechten in die landen. Op alle mogelijke manieren faciliteren wij het witwassen van intolerante regimes, winstbejag en Realpolitik zijn leidend geworden. Haalt een gebeurtenis die het imago van een land schaadt de westerse media, dan wordt snel een Amerikaans pr-bedrijf in de arm genomen om het imago bij te stellen, zodat een jaar later weer gewoon zaken kan worden gedaan.

Wanneer ik zie hoe we omgaan met landen als China, Turkije en in zeker mate ook de Verenigde Staten, moet ik nog altijd aan die Amerikaanse activisten in Beiroet denken. Die activisten kwamen, gaven een statement af en vertrokken weer naar een andere brandhaard. Ze riskeerden tijdelijk hun leven, maar werden tenminste beschermd door hun westerse paspoort. De lokale activist bleef achter en moest nog tot in de lengte der dagen zijn trauma verwerken. Zíjn strijd is niet zonder consequenties.

Ilham Tohti kunnen we alleen vrij krijgen als we onze politieke macht aanwenden. Maar welke van de Europese landen durft dat aan? Welke overheid durft haar bedrijven een ethische code op te leggen? Ik ben bang dat het te laat is. Ons moreel kompas is stuk.