Achtergrond

Glijdt Polen af naar een autocratie?

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee

Een nieuwe conservatieve regering trad op 16 november 2015 aan in Polen. Die nieuwe regering nam direct meerdere stappen om haar macht te bestendigen. Inmiddels met als resultaat dat de Europese Unie een onderzoek heeft gestart naar de Poolse rechtstaat. Fred Gijbels, kenner van de voormalig communistische EU-landen, geeft zijn mening over de gebeurtenissen vanuit het Poolse Krakau.

De conservatieve partij 'Recht en Rechtvaardigheid' haalde een meerderheid bij de verkiezingen van 25 oktober en kan nu alleen regeren. Vijfentwintig jaar na het communisme heeft Polen nog slechts een autocratische versie van de democratie ontwikkeld. Een maatschappelijk middenveld ontbreekt grotendeels en de nieuwe leiders vertrouwen op een autoritaire bestuursstructuur en stijl. Dat moet wel tot problemen leiden.

Een maatschappelijk middenveld ontbreekt grotendeels en de nieuwe leiders vertrouwen op een autoritaire bestuursstructuur en stijl

 

De bestuursstijl en de taal van 'Recht en Rechtvaardigheid' doet gek genoeg denken aan die van de communisten en minder verbazingwekkend aan die van de katholieke kerk. 'Recht en Rechtvaardigheid' streeft naar een verticaal georganiseerde en centraal aangestuurde maatschappij. Een maatschappij naar het voorbeeld van de Rooms Katholieke kerk, met een onfeilbare paus aan de top. Ook de communistische samenleving met daarin de eerste secretaris van de communistische partij als hoogste baas, was verticaal georganiseerd. En zelfs de Poolse vakbeweging Solidarnosc was tot op het wijkniveau zeer hierarchisch georganiseerd. Deze manier van organiseren sluit naadloos aan op de maatschappij visie van 'Recht en Rechtvaardigheid'.

Los van de opvatting over een hierarchische maatschappijstructuur waarin alleen autoritaire persoonlijkheden passen, heeft 'Recht en Rechtvaardigheid' ook uiterst conservatieve Rooms-Katholieke moralistische opvattingen, over onder meer homoseksualiteit, abortus, euthanasie en ivf en heeft de conservatieve clerus een grote invloed.

Geen ruimte voor oppositie

Bij zo’n visie op de maatschappij past een autoritaire persoonlijkheidsstructuur en bijna dictatoriale aansturing. Uit diverse uitspraken van 'Recht en Rechtvaardigheid'-leider Jarosław Kaczyński en de nieuwe president Duda is duidelijk dat aan de top van hun verticale structuur de Poolse president zou moet staan. Om dat voor elkaar te krijgen is een wijziging van de grondwet noodzakelijk. Dat is alleen mogelijk met een tweederde meerderheid van de stemmen in de senaat. De huidige regering laat daarom geen ruimte voor afwijkende standpunten van minderheden in het parlement of van oppositie vanuit maatschappelijke organisaties, omdat dat mogelijk het doorvoeren van de door hen gewenste veranderingen bemoeilijkt. Een kritische en vrije pers wordt dus niet op prijs gesteld. Alle sectoren van de maatschappij moeten worden gecontroleerd, stromannen worden al benoemd in de culturele sector, de justitiële keten; politie, openbaar ministerie en rechterlijke macht.

Vijftig procent van de kiezers is niet komen opdagen, naar verluidt omdat ze geen vertrouwen hebben in de politiek of in de politici

 

Hoe zal de concrete uitoefening van die macht door de overige tachtig procent van de Polen worden ervaren? Vijftig procent van de kiezers is niet komen opdagen, naar verluidt omdat ze geen vertrouwen hebben in de politiek of in de politici. Uit het verpletterende verlies van de vorige regering, die acht jaar aan de macht was en elk jaar voor economische groei zorgde, blijkt dat de bevolking het gevoel heeft dat er niet naar hen geluisterd wordt. Raadpleging van de belanghebbenden vindt  niet of nauwelijks plaats en politici gedragen zich arrogant en autoritair. Vijfentwintig jaar na het communisme zijn de politici er niet in geslaagd het vertrouwen van de bevolking te winnen.

Burgermaatschappij

Sinds de val van het communisme in 1989 is er nog geen krachtige en rijk geschakeerde burgermaatschappij ontstaan, die kritisch en sterk genoeg is om oppositie te voeren tegen ongewenst overheidsoptreden. Daar maakt de populistische 'Recht en Rechtvaardigheid'-partij op sluwe wijze gebruik van. Door haar populisme denkt nu dus ongeveer twintig procent van de bevolking dat deze partij de grote problemen waar Polen voor staat (slechte sociale voorzieningen, gebrek aan sociale zekerheid, beroerde en slecht toegankelijke gezondheidszorg, amobinabele arbeidsomstandigheden en de tergende bureaucratie), voor hen zal oplossen Eerdere regeringen is dat niet gelukt. Het is dus maar zeer de vraag of de huidige regering de capaciteiten en de kwaliteit in huis heeft om dat wel voor elkaar te krijgen. Vraag is hoe de twintig procent aanhang van de partij zal reageren als ze niet levert?

Uitbreiding van de controle op de vele segmenten van de samenleving in het corporatische model van de huidige machthebbers vraagt om een uitbreiding van de bureaucratie en staat haaks op de zo nodige sanering van die zelfde bureaucratie. Meer regelgeving vraagt ook om meer handhaving. Die handhavingscapaciteit is er nu al niet door de ineffectiviteit en inefficiency van het apparaat. Nog meer bureaucratie maakt nog meer willekeur mogelijk en dus corruptie. Corruptie en autoritaire bestuurders zijn ‘two of a kind’.

Wake up call

Laten we het positief bekijken. Het autoritaire optreden van 'Recht en Rechtvaardigheid' kan een ‘wake up call’ zijn. Hoe lang kan de Poolse samenleving nog zijn rug naar de politiek keren als de politiek zich wel met hen bemoeit, maar de samenleving zich niet met de politiek?

De vorige regering is er niet in geslaagd een breed scala aan belanghebbenden te betrekken bij het beleid. Daarvoor zijn zij afgestraft door de kiezer. Een links alternatief ontbreekt in Polen: bij de afgelopen verkiezingen werden zij weggevaagd. Stel dat men op enig moment de huidige regering zat is en er iets gebeurt waardoor los opererende maatschappelijke ‘bewegingen’ zich keren tegen deze regering? Wie kan dan een geaccepteerd en betrouwbaar bestuur vormen dat het gapende politieke gat gaat vullen?

Er is geen georganiseerde kritische massa gesteund door een politieke beweging of partij

 

Er is geen georganiseerde kritische massa gesteund door een politieke beweging of partij. De bureaucratie is gewend de politieke leiders te volgen, anders verlies je je baan. Een kritische houding is nooit in je voordeel geweest. Een kader voor duurzame veranderingen ontbreekt. Het transitieproces om Polen lid van de Europese Unie te maken is niet in staat geweest om Polen om te vormen tot een liberale democratie. Dit zal leiden tot een tweedeling in de Poolse maatschappij waarbij het ene deel van de samenleving streeft naar een autocratische democratie en het andere naar een liberale democratie. Dat kan nog jaren duren. Voorlopig is er geen andere conclusie mogelijk dan dat het Poolse democratisch experiment mislukt is en dat ook dit grote Midden-Europese land aansluit bij de groeiende groep van democratische dictaturen waarvan ook Hongarije, Tsjechie en Slowakije al deel uitmaken.

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons