Een groep ongedocumenteerden van Wij Zijn Hier protesteert voor de Gemeente Amsterdam voor een menswaardige opvang. Beeld: Joris van Gennip

Gemeenten en Rijk tegenover elkaar in vreemdelingenbeleid

We spreken vaak van ‘Nederlands’ migratiebeleid, waarin verondersteld wordt dat bestuurlijke lagen als Rijk en gemeenten gezamenlijk en eensgezind beleid maken. Maar Rijk en gemeenten staan vaak lijnrecht tegenover elkaar.

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
Ook al spreken het Rijk en gemeenten uit dat ze aan hetzelfde doel van effectief terugkeerbeleid werken, verschilt hun beleid. Voor het Rijk is alle vrije opvang voor ‘vertrekplichtigen’ onwenselijk. Met vrije opvang wordt bedoeld: het gebruik maken van opvang, zonder eisen, bijvoorbeeld bezig zijn met vertrek. “Vertrekplichtigen” zijn mensen die moeten vertrekken voor de wet. Dit kunnen zowel mensen zijn die al zijn uitgeprocedeerd, als mensen die nog in procedure zitten, maar eerder zijn uitgeprocedeerd.

Deze mensen moeten vertrekken en opvang krijgen ze pas als ze instemmen mee te werken aan hun vertrek. Gemeenten wijzen het Rijk erop dat zulke eisen migranten er juist van weerhouden in de opvang te komen; ze belanden sneller op straat en verdwijnen gemakkelijker van de radar, waarna het nog moeilijker wordt ze uit te zetten. De gemeenten beschuldigen het Rijk ervan er juist níét in te slagen mensen te laten vertrekken. Een ingewikkelt conflict dus.

We Are Here in Amsterdam

De spanning tussen Rijk en gemeenten wordt ook zichtbaar bij de kraakacties van We Are Here (WAH). WAH begeeft zich al jaren in een carrousel door Amsterdam: de afgelopen tien jaar heeft het vluchtelingencollectief al meer dan dertig woningen versleten. Een recente kraak van WAH in Amsterdam-Oost zorgde voor veel media-aandacht, waarna een kraak op de Zuidas volgde. Hoewel de gemeente Amsterdam zich formeel van kraken distantieert, gedoogt ze in de praktijk meestal de kraakacties van WAH. Het alternatief van hogere dakloosheid, een volle noodopvang en potentiële overlast is nog minder aantrekkelijk. Het Rijk ziet liever dat vreemdelingen* voor kraken bestraft worden en verordonneerd worden te vertrekken.

De uiteindelijke oplossing die ook gemeenten voor ogen hebben is uitzetting van vreemdelingen naar land van herkomst, een taak van het Rijk en de Dienst Terugkeer & Vertrek (DT&V). Het feit dat vreemdelingen niet terugkeren rekenen de gemeenten het Rijk dan ook aan. Tegelijkertijd ervaren juist de gemeenten met migranten in hun straten dagelijks de gevolgen. Om het gat dat het Rijk laat vallen te dekken, zijn gemeenten begonnen met de zogenaamde BBB-opvang (‘bed, bad en brood’) om te voorkomen dat mensen dakloos op straat zwerven.

Vrijwillige of geassisteerde terugkeer naar het land van herkomst staat centraal.

Tijdens de ‘Vluchthaven’-pilot in 2014 bood de gemeente Amsterdam in de Amsterdamse Havenstraat onderdak aan vreemdelingen, om te bepalen wie zicht had op langer verblijf in Nederland. De gemeente concludeerde dat veel leden van WAH geen perspectief op legaal verblijf hebben. Volgens de gemeente hebben ook deze mensen voldoende alternatief om niet te hoeven kraken en niet op straat te belanden: nachtelijke BBB-opvang, Rijksopvang en het Programma Vreemdelingen. In zowel de Rijksopvang als het Programma Vreemdelingen staat werken aan vrijwillige of geassisteerde terugkeer naar land van herkomst centraal.

Personen die niet ‘terug’ kunnen of willen, ervaren deze programma’s echter als weinig toereikend. Terugkeer naar land van herkomst ervaren veel migranten niet als oplossing: ze zijn immers vertrokken om redenen als gevaar, instabiliteit of vervolging. Daarnaast kúnnen veel mensen niet terug omdat het land van herkomst ze niet accepteert, of omdat het land of de regering zelfs niet meer bestaat. De nachtelijke BBB-opvang zorgt overdag bovendien voor onzekerheid. Daarom wordt kraken door velen als betere optie gezien.

De botsing

De Rijksoverheid en de gemeenten delen de ambitie voor een effectief terugkeerbeleid, maar steggelen over de uitvoering. Ook na jaren van onderhandelingen blijft een bestuursakkoord uit. Het belangrijkste geschil is onder welke voorwaarden onderdak geboden wordt aan vreemdelingen.

Op 21 november 2016 brachten de gemeenten naar buiten dat de onderhandelingen wederom waren stukgelopen. Voormalig staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, Klaas Dijkhoff, informeerde de Tweede Kamer: om de ‘effectiviteit van het terugkeerbeleid daadwerkelijk te versterken’ past enkel ‘sobere opvang’ in de vorm van ‘lokale vreemdelingenvoorzieningen’ (LVV’s).

Alleen migranten die aangeven te willen meewerken aan hun vertrek worden opgevangen.

In tegenstelling tot de BBB-opvang staan deze nieuwe voorzieningen niet voor iedereen open. Alleen migranten die aangeven te willen meewerken aan hun vertrek worden opgevangen. Op deze manier moet de opvang bijdragen aan het terugsturen van migranten, die volgens het Rijk een ‘wettelijke verplichting hebben om Nederland op eigen initiatief te verlaten’. De gemeenten zouden migranten hieraan moeten herinneren, in plaats van ruimhartige opvang te bieden en kraken te gedogen.

De gemeenten op hun beurt ervaren de dagelijkse praktijk in de straten. Gemeentelijke bestuurders willen effectief terugkeerbeleid bespoedigen, maar waarborgen ook de openbare orde en leefbaarheid. Zoals ze in het verleden al hebben ervaren, leidt de verplichting om aan eigen terugkeer mee te werken voor opvang ertoe dat migranten op straat belanden. Daarmee neemt de dakloosheid en potentiële overlast toe. Volgens hen kan het Rijk wel wijzen op ‘wettelijke vertrekplicht’, maar wijst de praktijk uit dat migranten die zelf nog perspectief zien niet zomaar vertrekken. De orde en leefbaarheid van de stad moeten gewaarborgd kunnen worden en de BBB-opvang garandeert slechts een humanitaire ondergrens.

Nooit op straat

Zodra in 2016 bleek dat de onderhandelingen over het bestuursakkoord definitief waren stukgelopen, sprak de gemeente Amsterdam in een motie gesteund door GroenLinks, PvdA, SP en D66, uit dat de gemeentelijke opvang op eigen houtje doorgezet zou worden. Hiermee werd ‘een duidelijk signaal afgegeven aan het kabinet dat Amsterdam nooit mensen op straat laat slapen.’

Beide partijen spreken dus een andere taal: het Rijk spreekt de beleidstaal van boven en richt zich op individuele verantwoordelijkheid van de migranten om te vertrekken. De gemeenten ervaren de consequenties vanaf de grond. Het Rijk focust op wetmatige plicht; voor de gemeente is openbare orde van belang. Nu beide partijen al jaren niet dichter bij elkaar komen is er geen sprake van een coherent Nederlands vreemdelingenbeleid.

Gevangen

Op 10 oktober 2017 presenteerde het kabinet het regeerakkoord. Er lijkt sprake van een compromis: de eerste twee weken in een LVV zijn zonder voorwaarden, daarna dient actief aan vertrek te worden gewerkt. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten sprak uit open te staan voor uitwerking van de kabinetsplannen; maar herhaalde bekende thema’s van effectiviteit van terugkeer, uitvoerbaarheid in de gemeenten en de financiering. In december 2017 kwamen na een Wet Openbaar Bestuur-verzoek documenten over voortlopende onderhandelingen naar boven. Het laatste woord is hierover dus nog niet gezegd.

Ondertussen ervaren veel mensen bij WAH een eindeloosheid die in het systeem verworven zit: gevangen tussen een land waar ze niet naar terug kunnen en een land waar ze niet ingewilligd worden. Al zijn ze formeel geen lid van de maatschappij, ze bevinden zich nog steeds here. Juist door zich te openbaren laten ze zien hoe ze contacten leggen, de taal leren en deel van de omgeving uitmaken.

Rechtmatig onderdeel van de maatschappij zijn is voor hen niet iets wat zich in wetten uitdrukt. In het tegenstrijdige Nederlandse migratiemodel, van wetten en regels, van afschrikwerking en openbare orde, is voor de zienswijze van We Are Here alleen geen plaats.

* Vreemdeling gebruik ik hier zoals de staat het gebruikt, namelijk: iemand die afgewezen is en geen verblijfsvergunning heeft. Voor de rest gebruik ik ook de term migranten, want niet alle migranten zijn vreemdelingen. En: niet alle mensen die door de wet als vreemdeling bestempeld worden voelen zich ook zo.

Op bezoek bij We Are Here

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons