Waarom je de Franse feminist Olympe de Gouges (1748-1793) moet kennen

In een biografie uit 1901 wordt nog in twijfel getrokken of ze wel lezen en schrijven kon. En dat terwijl ze vele essays, toneelstukken en politieke pamfletten op haar naam heeft staan. In haar beroemdste, Verklaring van de rechten van de vrouw en van de burgeres, schrijft ze in 1791: “een vrouw heeft het recht om het schavot te beklimmen, dus zou ze ook het recht moeten hebben om het spreekgestoelte te beklimmen.” Dat haar leven inderdaad onder de guillotine zou eindigen, kan ze dan nog niet bevroeden. 

Publiek geheim 

Bij haar geboorte op 7 mei 1748 is Frankrijk nog een koninkrijk. Geboren als Marie Gouze in Montauban, in het zuidwesten van Frankrijk, is ze de dochter van een meester-slager en zijn vrouw, die uit een familie van linnenhandelaren kwam. Maar in de kleine gemeenschap1 is het volgens een lokale magistraat ‘een publiek geheim’ dat de kleine Marie kind is van de lokale markies De Pompignan, haar moeders oude jeugdvriend. Waar of niet, De Gouges zal deze roddels later gebruiken om haar ware kleinburgerlijke afkomst op te krikken en zich een entrée te verschaffen tot de Parijse society2. 

Ze is net zeventien als ze in 1765 tegen haar zin wordt uitgehuwelijkt aan Louis-Yves Aubry, een kok die ze beneden haar stand acht. Een jaar later bevalt ze van een zoon. Maar het echtelijke leven benauwt haar. Later zal ze het traditionele huwelijk omschrijven als ‘het graf voor vertrouwen en liefde’. Nadat haar echtgenoot vroegtijdig overlijdt – het is onduidelijk hoe of wanneer precies – vertrekt ze in 1770 naar Parijs en vindt ze zichzelf opnieuw uit. De weduwe weigert de naam van haar man te dragen en herdoopt zich Olympe de Gouges, naar moeders voornaam en haar familienaam volgens een andere spelling. 

De Gouges bindt zich niet aan één man, maar heeft verschillende minnaars in de high society. Door menigeen wordt ze daarom gezien als een losbandige vrouw, of zoals dat in hogere kringen destijds heet, een courtisane. Volgens de Franse feministische schrijver Benoîte Groult, wier laatste werk 3  aan De Gouges is gewijd, was dat vooral een manier om deze eigenzinnige vrouw intellectueel onschadelijk te maken. ‘Haar ware roem dateert uit de tijd dat ze literaire figuren en filosofen bezocht, in de hoop hiaten in haar opleiding te vullen. Maar terwijl ze gemakkelijk geaccepteerd werd als courtisane, werden haar ‘intellectuele pretenties’ ongepast bevonden’, schrijft Groult over De Gouges. In een tijd waarin van een vrouw wordt verwacht dat zij trouwt, kinderen krijgt en zich verder gedeisd houdt, tart De Gouges alle sociale normen en verwachtingen. Mannelijke tijdgenoten noemen haar gedrag daarom ‘onnatuurlijk’. 

Intellectuele inspiratie 

In Parijs belandt De Gouges in artistieke, intellectuele kringen. Ze bezoekt en organiseert literaire salons waar over boeken wordt gepraat en gaat regelmatig naar voorstellingen in de hoofdstedelijke theaters. Daar raakt ze verslingerd aan toneel. Dit alles inspireert haar om ook haar eigen ideeën op papier te zetten. 

In de jaren tachtig van de zeventiende eeuw begint ze te publiceren onder haar aangenomen naam. Dat doet ze voor uiteenlopend publiek: op posters die in de hele stad worden opgehangen spreekt ze de gewone Parijzenaar aan met pleidooien voor sociale hervormingen. Niet alle stedelingen kunnen lezen, maar er is altijd wel iemand die de tekst kan voorlezen, waardoor zich al snel een menigte verzamelt bij de muur. Het zijn de jaren in aanloop naar de Franse Revolutie en de naam De Gouges wordt een bekende. 

Haar rechtvaardigheidsgevoel is leidend in al haar publicaties. Niet alleen pleit ze voor gendergelijkheid, tegen het huwelijk en voor legalisering van echtscheiding, ze is ook een van de eersten in Frankrijk die zich publiekelijk uitspreken tegen slavernij. In 1788 schrijft ze “Mensen zijn overal gelijk… Waarom laat u dan in uw koloniën deze verfoeilijke wetten toe die het de ene man toestaan ​​de andere te kopen?”4 

Slavernij is ook het onderwerp van haar toneelstuk Zamore et Mirza ou l’Esclavage des Noirs (1785). Het stuk portretteert de slaafgemaakte Zamore en Mirza met dezelfde diepgang en menselijkheid als de witte personages. “Het verschil is heel klein, en bestaat alleen in kleur”, zegt Zamore tegen Mirza, en “De meeste van deze barbaarse meesters behandelen ons met een wreedheid die de natuur doet huiveren.” Ze krijgt het met moeite op de planken. De Gouges werk wordt zoveel mogelijk buiten de deur gehouden door de mannelijke leden van de Comédie-Française, het Parijse staatstheater, die bepalen wat er in de hoofdstad wordt opgevoerd. Pas vijf jaar later komt het ervan. De uitgesproken abolitionistische inhoud wekt de woede van de machtige lobby van kolonisten en plantagehouders. Na twee dagen wordt het stuk gecanceld. 

Gebrekkige idealen 

In 1789 breekt de Franse Revolutie uit. De Gouges is aanvankelijk een voorstander van de sociale omwentelingen die deze teweeg moet brengen. Maar de leus ‘vrijheid, gelijkheid, broederschap’ toont meteen het gebrek van deze idealen: ze gelden alleen voor het mannelijke deel van de bevolking. De beroemde grondrechtenverklaring Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, die de revolutionairen eerder dat jaar uitbrengen en die de basis zal zijn voor de grondwet van de Franse republiek, geldt alleen voor mannen boven de 25 en sluit vrouwen uit. Als reactie publiceert De Gouges in 1791 de Verklaring van de rechten van de vrouw en de burgeres. Deze tegenhanger is inmiddels haar beroemdste tekst. 

Wanneer de revolutie alsmaar gewelddadiger wordt, wordt De Gouges kritischer op haar strijdgenoten. Ze pleit bijvoorbeeld ervoor de afgezette koning Lodewijk XVI in ballingschap te sturen in plaats van te doden. Ook ziet zij nog wel een rol weggelegd voor het koningshuis in een soort constitutionele monarchie zoals Nederland ook is. Haar standpunten zijn gematigder dan die van de groep revolutionairen die uiteindelijk de boventoon zal voeren in De Terreur tijdens de Franse Revolutie. In deze periode van 1793 tot 1794 worden tienduizenden geëxecuteerd op verdenking van verraad. De Terreur zal ook De Gouges fataal worden. Op 20 juli 1793 wordt ze gearresteerd vanwege haar kritische publicaties. Op 3 november, na een gehaast schijnproces door het Revolutionaire Tribunaal, wordt ze ter dood veroordeeld en sterft ze onder de guillotine. 

Na haar dood blijft Olympe de Gouges in Frankrijk een paar eeuwen uit de schijnwerpers. Door de kritiek die ze uitte op zowel conservatieven als revolutionairen had ze weinig medestanders. Bovendien is het feminisme dat ze predikte nog lang veel te radicaal. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw herontdekken feministische historici haar en wordt ze tot feministisch icoon verheven. En sinds de Bicentenaire, de tweehonderdste verjaardag van de Franse Revolutie, krijgt De Gouges ook in Frankrijk de aandacht die ze verdient. Zo staat haar vrouwenrechtenverklaring inmiddels op het curriculum van alle Franse middelbare scholen.