‘Migratieministers negeren al járen wetenschap over migratie’

Nederlandse instellingen produceren ieder jaar tientallen onderzoeken over migratie, maar politici hebben de neiging om ze systematisch te negeren of te verdraaien wanneer ze niet passen in hun politieke agenda. Dat is een verspilling van publieke middelen, aangezien rapporten vaak in opdracht van ministeries worden opgesteld, bovendien kun je je afvragen of de democratische controle nog gebaseerd is op de waarheid.

Al dertig jaar is het Nederlandse migratiebeleid gestoeld op de eenvoudige gedachte dat meer grensbewaking en strengere grenscontroles leiden tot minder asielzoekers en mensensmokkelaars. Recent stond dat idee nog in het 10-puntenplan van de PVV – dat ook door de andere voormalige regeringspartijen wordt gesteund. De aanpak in dat plan staat echter haaks op inzichten uit de migratiewetenschap, maar ook op rapporten van de Rekenkamer die de overheid hier herhaaldelijk op heeft gewezen: verscherpte grenscontroles hebben geen aantoonbaar effect, en de politie mag mensen aan de grens niet zomaar weigeren, omdat iedereen het fundamentele recht heeft om asiel aan te vragen.

Veel Nederlandse politici blijven vasthouden aan een diepgewortelde illusie: het idee dat migranten tegen te houden zijn – nog afgezien van of je dat wel moet willen. Maar tientallen jaren onderzoek laat zien dat de invoering van visa en grenscontroles mensen niet stopt, maar hen alleen maar dwingt andere routes te gebruiken, vaak gecriminaliseerd en gevaarlijker. Dat maakt het migratietraject niet alleen dodelijker, maar het duwt mensen bovendien in de armen van mensensmokkelaars die de migratieroutes vaak beter kennen. De migratiewetenschap leert ons dat strenger migratiebeleid en meer grenscontroles juist leiden tot méér mensensmokkel.

Een manier waarop deze illusie in beleid wordt gegoten, is via het zogenaamde ‘afschrikeffect’; een veel bekritiseerde, maar nog steeds hardnekkige pijler van het Nederlandse beleid tegen mensensmokkel. De gedachte erachter is simpel: strengere straffen en striktere controles zouden mensensmokkelaars en vluchtelingen afschrikken, waardoor ze zouden besluiten niet deze kant op te komen.

Stoere taal over het aanpakken van mensensmokkel en asielmigratie is al jaren de standaardbenadering, zonder onderbouwing. Denk aan het plan van voormalig asielminister Faber die borden bij AZC’s wilde plaatsen met: ‘Hier werken wij aan uw terugkeer’. Maar niet alleen in taal, ook in wetgeving wordt de symboolpolitiek ver doorgevoerd. In 2016, toen er door de oorlog in Syrië tijdelijk meer asielzoekers naar Nederland kwamen, verhoogde de regering de maximale gevangenisstraf voor mensensmokkel. Ook toen presenteerde toenmalig minister van Justitie en Veiligheid Van der Steur de maatregel als hét middel om het probleem uit te bannen.

Niet effectief, wel ‘wenselijk’

De wet werd aangenomen, ondanks verschillende waarschuwingen van de Raad van State over de effectiviteit. Het kabinet erkende de twijfels wel en gaf opdracht tot een onderzoek. Wat bleek? Er was geen duidelijk bewijs dat strengere straffen mensensmokkel ontmoedigen. Toch werden de straffen verhoogd. Nog geen tien jaar later negeerde de overheid opnieuw het beschikbare bewijs, of beter gezegd: het gebrek daaraan. In 2023 werden de maximale straffen voor mensensmokkel weer verhoogd. Toen de Raad van State wederom kritiek uitte, liet de regering weten dat het ontbreken van bewijs niets afdoet aan het feit dat de verhoging van de maximale straf ‘wenselijk en noodzakelijk’ is. Het zijn evenzovele pogingen van de Nederlandse overheid om bij een bepaalde groep kiezers de indruk te wekken dat ze migratie hard aanpakt.

Die minachting voor de Raad van State en het selectief negeren van (wetenschappelijke) kennis is geen uitzondering, blijkt uit ons onderzoek. Het is de norm. Rapporten worden niet alleen genegeerd, ze worden ook selectief ingezet of zelfs verdraaid voor politieke doeleinden. Soms wordt onderzoek aangehaald om beleid te rechtvaardigen dat juist lijnrecht ingaat tegen de conclusies van het onderzoek. Illustratief in dit verband is een rapport uit 2016, uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Justitie en Veiligheid, dat beoordeelde hoe effectief maatregelen tegen irreguliere migratie waren.

Het rapport ging over informatiecampagnes in landen van herkomst om mensen voor vertrek al te ontmoedigen om ‘illegaal’ naar Europa te reizen. De conclusie was duidelijk: de meeste irreguliere migranten zijn zich al bewust van de risico’s van irreguliere migratie en wantrouwen de campagnes van westerse overheden. In plaats van de gehoopte conclusie dat informatiecampagnes mensen overtuigen om af te zien van migratie, concludeerde het rapport dat ze weinig tot geen invloed hebben.

Ondanks die duidelijke boodschap van de onderzoekers gebruikte de minister precies datzelfde rapport om de inzet van informatiecampagnes verder uit te breiden. De minister verwees expliciet naar het rapport en zei dat daarmee het laatste woord niet gezegd was en dat ‘nieuwe campagnes nieuwe inzichten zullen bieden’. Nu, bijna tien jaar later, financiert de overheid deze campagnes nog steeds.

Het patroon van het verdraaien van feiten en kennis stopt niet bij de grens of in landen van herkomst, het bepaalt ook hoe Nederland omgaat met de weinigen die het officieel binnenlaat. Denk bijvoorbeeld aan het inburgeringsexamen dat iedereen moet halen die zich voor langere tijd in Nederland wil vestigen. Hoewel, ‘iedereen’ klopt niet, want zulke toetsen gelden alleen voor mensen van buiten Europa. Ook dat is een structureel racistische en neokoloniale eis gebaseerd op pseudo-wetenschappelijke aannames.

Al decennia feitenvrij

Het Nederlandse migratiebeleid is voor een groot deel al decennia feitenvrij. Met name het beleid voor asielmigratie en irreguliere migratie blijven ver achter op de nieuwste inzichten in de wetenschap, die zich in rap tempo ontwikkelen. Hoewel ambtenaren op de ministeries hun best doen om beleid voor te stellen op basis van wetenschappelijke kennis en inzichten, dringen die maar mondjesmaat toe tot de besluitvorming. Beleid op deze terreinen lijkt meer ingegeven te zijn door symbolische actie en harde taal dan door wetenschappelijke kennis en bewijs. De feitenvrije beeldvorming over migratie beperkt zich bovendien al lang niet meer tot Wilders en extreemrechts. Vorig jaar zei GroenLinks-PvdA-leider Frans Timmermans: “Als je iedereen toelaat, dan blaas je de hele verzorgingsstaat op.” Daarmee voedde hij de racistische fictie dat asielzoekers onze verzorgingsstaat zouden vernietigen, een bewering die keer op keer weerlegd is.

Voorgaande kabinetten vielen over fabels over immigratie (denk aan de fictie van ‘nareis op nareis’) en de wens om strengere asielmaatregelen te nemen om het aantal asielzoekers – dat al daalt – terug te dringen. Op korte termijn lijkt het feitenvrije beleid niet te veranderen. Een korte blik op de verkiezingsprogramma’s van links tot rechts verraadt opnieuw een veelvoud aan mythes, feitelijke onjuistheden, ongegronde aannames en ineffectieve maatregelen op het gebied van migratie. Het idee dat immigratie uit de hand gelopen zou zijn en dat het tijd is om ‘weer grip’ op migratie te krijgen is terug te vinden in verkiezingsprogramma’s over het gehele politieke spectrum. De migratiewetenschap heeft slecht nieuws voor deze partijen: grip op migratie is op zichzelf een hardnekkige mythe.

De enige partijen die lijken te ontsnappen aan feitenvrije en symbolische retoriek omtrent migratie, zijn de Partij voor de Dieren en BIJ1. In lijn met de nieuwste inzichten uit de migratiewetenschap, bieden zij een perspectief op migratie dat het recht op asiel en de noodzaak van migratie erkent. Volgens hen is de zogenaamde ‘migratiecrisis’ niet de oorzaak van al onze problemen; zij beseffen dat er andere redenen zijn voor de vele crises waar we mee te kampen hebben. Daarom bieden ze realistische en haalbare handvatten om migratie structureel in goede banen te leiden, zoals onmiddellijke toegang tot zorg, onderwijs en werk voor asielzoekers, en de afschaffing van “migratiedeals” met derde landen aan de buitengrenzen van Europa. Dit zijn concrete oplossingen die de situatie direct verbeteren, zonder de illusie te wekken dat het fenomeen migratie uit te bannen is.