Europa dwingt steeds meer migranten naar levensgevaarlijke routes

“Ik zei tegen mijn kinderen: ‘huil niet, we komen er wel’, ook al was ik zelf ook bang”, vertelt Moussa*. De 23-jarige alleenstaande vader uit het West-Afrikaanse Guinee zit op een bankje bij een speelplaats aan de kust van Las Palmas, op Gran Canaria. Zeven maanden eerder kwam hij aan op de Spaanse Canarische Eilanden, een eilandengroep ten westen van Marokko en de Westelijke Sahara. Om de privacy van zijn gezin te beschermen gebruikt hij liever niet zijn echte naam.

De boot met Moussa, zijn 5-jarige dochtertje, 4-jarige zoontje en ongeveer 130 anderen vertrok uit Senegal en kwam na acht dagen aan op het Canarische eiland El Hierro. Ondanks dodelijke gevaren als uitdroging, onderkoeling en verdrinking overleefden ze de reis allemaal. Dat geldt niet voor de duizenden anderen die de afgelopen jaren omkwamen tijdens deze oversteek, één van ’s werelds dodelijkste migratieroutes. Deze beruchte route, ook wel de ‘Atlantische’ of ‘Canarische’ route genoemd, wordt gebruikt door migranten die van West-Afrika proberen over te steken naar de Spaanse eilanden om van daaruit door te reizen naar Europa.

Levensgevaarlijke route

In 2024 bereikte een recordaantal van 46.843 migranten de Canarische Eilanden. Dat rapporteerde Caminando Fronteras, een Spaanse ngo die data over sterfgevallen en aankomsten op de Canarische route bijhoudt. Datzelfde jaar kwamen ten minste 9.757 mensen om op de Canarische route, een stijging van 62 procent ten opzichte van 2023. 131 boten verdwenen, met alle inzittenden aan boord. Steeds meer migranten worden gedwongen om deze levensgevaarlijke route te nemen, omdat de Middellandse-Zeeroute zo goed als afgesloten is door Europese patrouilles op zee en hekken langs landsgrenzen.

Ondanks de gevaren van de oversteek over de ruige Atlantische Oceaan zag Moussa geen andere uitweg. “Familieleden staken ons huis in brand omdat ik weigerde mijn dochter te laten besnijden. Ik vond het in Guinee veel te gevaarlijk voor haar.” Geweld tegen vrouwen en meisjes komt veel voor in Guinee, waar volgens de Wereldgezondheidsorganisatie 9 op de 10 meisjes een besnijdenis hebben ondergaan.

Verplichtingen omzeilen

De EU heeft de afgelopen jaren miljarden euro’s geïnvesteerd om migranten buiten de deur te houden. Uit een gezamenlijk rapport van het onderzoekscollectief Statewatch en de mensenrechtenkoepel EuroMed Rights blijkt dat budgetten waaruit de EU kan putten voor haar anti-migratiebeleid flink zijn gestegen. Van een totaal van 58,5 miljard euro in de periode 2014-2020 zijn de budgetten bijna verdubbeld naar 113 miljard euro voor de periode 2021-2027.

Een groot deel van deze budgetten wordt verstrekt aan ‘partnerlanden’ waarmee Europa samenwerkt om migranten tegen te houden. Jaarlijks pompen de EU en haar lidstaten miljarden euro’s naar partnerlanden via migratiedeals en verschillende fondsen. Doel is om migranten tegen te houden nog voor ze de EU kunnen bereiken om hun recht om asiel aan te vragen uit te oefenen, ongeacht de dodelijke gevolgen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Noord-Afrika.

“Door migratiedeals kunnen EU-lidstaten hun internationale, regionale en zelfs nationale verplichtingen op het gebied van mensenrechten omzeilen”, stelt Marie-Laure Basilien-Gainche, hoogleraar rechten aan de Universiteit van Lyon en specialist op het gebied van mensenrechten en migratie. “Terwijl: mensen hebben het recht om asiel en bescherming aan te vragen. En overheden mogen hen niet terugsturen naar landen waar ze gevaar lopen of het risico op vervolging bestaat.”

Dagen onderweg

De migratiedeals met Noord-Afrikaanse landen, de daarmee gefinancierde praktijken zoals ‘woestijndumpingen’ en de forse grensbewaking op de Middellandse Zee maken het voor migranten steeds moeilijker om veiligheid te zoeken. “Smokkelaars leiden migranten steeds vaker naar de westelijke migratieroute”, stelt Basilien-Gainche. De route naar de Canarische Eilanden is sinds 2018 steeds drukker geworden.

Volgens Juan Carlos Lorenzo, coördinator van de Spaanse vluchtelingenorganisatie CEAR op de Canarische Eilanden, is die oversteek bovendien gevaarlijker geworden door het EU-beleid. “De route wordt al sinds 1994 gebruikt”, vertelt hij. “Maar waar boten voorheen vooral vertrokken vanuit Zuid-Marokko of de Westelijke Sahara, zien we nu dat migranten vanuit veel zuidelijker gelegen landen vertrekken, zoals Mauritanië of Senegal.” Vanuit Marokko duurt de reis volgens hem doorgaans twee dagen, maar vanuit Mauritanië meestal vijf of zelfs zeven.

Hoe langer de afstand die migranten afleggen in kleine bootjes, hoe groter het gevaar om van koers te raken. Maar in Zuid-Marokko en de Westelijke Sahara proberen de autoriteiten, onder druk van Europa, migranten tegen te houden door langs de kustlijn te patrouilleren. Ook in Mauritanië wordt Europees grensbeleid steeds actiever. In maart 2024 sloten de EU en Mauritanië een migratiepact; Europa wil harder optreden tegen mensensmokkelaars en migrantenboten. Migranten zullen dus vaker vanuit nóg zuidelijker gelegen landen vertrekken, zoals Senegal of zelfs Gambia. Dat zijn heel gevaarlijke routes met immense afstanden van 1000 en zelfs 1500 kilometer – ongeveer tien keer zo lang als de route over de Middellandse Zee.

Lichamen overboord

Een dag langer of korter op zee kan het verschil maken tussen leven en dood, vertelt José Antonio Verona van het Rode Kruis. Hij is verantwoordelijk voor eerste hulp bij de aankomst van boten op de Canarische eilanden Fuerteventura, Gran Canaria en Lanzarote. “Migranten die lang op zee doorbrengen, kunnen overlijden door onderkoeling, uitdroging of ernstige infectieziekten. Als boten aankomen, documenteren we of er mensen zijn overleden tijdens de reis. Meestal zijn hun lichamen al overboord gegooid door medereizigers.”

Caminando Fronteras deed in 2024 onderzoek naar 217 dodelijke incidenten op migratieroutes naar Spanje, vooral via de Canarische Eilanden. Daaruit bleek dat in 69 procent van de dodelijke gevallen het falen van reddingsdiensten doorslaggevend was. Soms reageerden ze te laat op een noodoproep; soms kwamen ze helemaal niet in actie, zelfs niet als de locatie van het bootje bekend was.

Ontwrichte regio

Bijna 6 miljoen mensen uit de Sahel en West-Afrika dreigen volgens de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in 2025 hun thuis te moeten ontvluchten. De regio wordt steeds verder ontwricht door repressie, gewapend geweld, extreme armoede en een klimaatcrisis die leefgebieden onbewoonbaar maakt. Voor de overgrote meerderheid is vluchten naar Europa geen optie. Zij blijven noodgedwongen binnen de grenzen van hun eigen land of zoeken veiligheid in buurlanden die zelf onder druk staan. Een kleiner aantal zal de levensgevaarlijke routes naar Europa proberen af te leggen.

Veel van deze vluchtelingen krijgen geen verblijfsstatus. In 2024 nam Spanje slechts in zo’n 18 procent van de 96.281 behandelde aanvragen een positief besluit. Bovendien is het volgens vluchtelingencoördinator Lorenzo enorm moeilijk voor vluchtelingen om een asielprocedure op te starten. “Het kan maanden duren voordat migranten hun eerste afspraak krijgen.” Volgens hem hangt dit samen met het politieke klimaat in Spanje. “Er is de afgelopen jaren simpelweg niet genoeg politieke bereidheid om vluchtelingen te beschermen. Dat zie je terug in het functioneren van de asielprocedure.”

Minderjarige slachtoffers

Ook steeds meer minderjarige tieners uit Afrikaanse landen maken de tocht. Zoals Ousmane* (17) en Mamadou* (17), twee vrienden die iets meer dan een jaar geleden aankwamen op de Canarische Eilanden en inmiddels vloeiend Spaans spreken. De jongens willen alleen anoniem over hun situatie vertellen. Mamadou: “Er zijn veel spanningen. Sommige medewerkers behandelen ons goed, maar lang niet allemaal.” De ernstige problemen rondom de opvang blijken ook uit een reportage van de Spaanse krant El País, die beschrijft hoe minderjarigen op de Canarische Eilanden de afgelopen jaren meermaals slachtoffer zijn geworden van agressie en lichamelijke straffen.

Mamadou, afkomstig uit het West-Afrikaanse Ivoorkust, was bijna twee maanden onderweg naar Las Palmas. Hij reisde in zijn eentje via Mali, Senegal en Mauritanië naar Marokko, om van daaruit de overtocht te maken. Zijn stem en gezichtsuitdrukking worden fel als hij begint te vertellen. “Ik wist dat de reis gevaarlijk was, maar het is het lot. We hebben thuis niets.”

In Ivoorkust woonde hij bij zijn oma. “Ik moest al op jonge leeftijd werken, anders zouden mijn oma en ik op straat slapen.” Ousmane, die tenger afsteekt naast zijn vriend, komt uit buurland Guinee. Hij kwam op 15-jarige leeftijd alleen aan op de Canarische Eilanden. “Voordat ik de reis naar Europa kon betalen, werkte ik in Ivoorkust op landbouwvelden en daarna in de visserij in Senegal.” Uiteindelijk vertrok hij vanuit Senegal en bracht hij een week op zee door voordat hij de Canarische Eilanden bereikte.

Digital nomads

De druk op voorzieningen zoals gezondheidszorg is hoog op de Canarische Eilanden; de lokale bevolking gaat gebukt onder de stijgende leefkosten door de komst van digital nomads en toeristen, die vooral uit West-Europa komen. Die omstandigheden bemoeilijken de opvang van migranten. Met hun 2 miljoen inwoners vormen de Canarische Eilanden slechts een fractie van Spanje, waar in totaal 50 miljoen mensen wonen. “Al in 1994 kwamen de eerste bootjes aan en nog steeds is er geen stabiele en structurele opvang en hulp voor migranten”, zegt vluchtelingencoördinator Lorenzo.

Hoewel de meeste migranten na enkele weken worden overgeplaatst naar het Spaanse vasteland, zitten de opvangcentra op de eilanden overvol. Met name de opvang van minderjarigen is een groot probleem. Lorenzo: “Op dit moment vangen de Canarische Eilanden bijna zesduizend minderjarigen op, 40 procent van alle minderjarige migranten in Spanje.” De eilanden beschikken niet over voldoende voorzieningen om deze kwetsbare groep op te vangen. “Het is een nachtmerrie voor alle betrokkenen: de kinderen, hulpverleners, instellingen en de lokale gemeenschap.”

Het bestuur van de eilandengroep heeft herhaaldelijk alarm geslagen en gepleit voor de overplaatsing van minderjarige migranten naar het vasteland. Hoewel de Spaanse regering in maart een wet goedkeurde die dat mogelijk moet maken, weigeren veel regio’s op het vasteland minderjarigen op te vangen.

Onzekere toekomst

Voor Mamadou en Ousmane is de toekomst onzeker. Als minderjarigen hebben ze recht op een verblijfsvergunning waarmee ze later kunnen werken, maar ze hebben naar eigen zeggen onvoldoende toegang tot opleidingen – vanwege bureaucratie, het beperkte aantal opleidingsplaatsen en beperkte toegang tot gesubsidieerde opleidingen. “En zonder opleiding kunnen we geen goede baan krijgen. Als we nu het opvangcentrum moeten verlaten, hebben we niks”, zegt Ousmane. Toch weet Mamadou al wat hij zou willen studeren: rechten. “De wet is belangrijk. Wij zwarte mensen moeten ook voor onze rechten kunnen opkomen.”

Moussa, de alleenstaande vader uit Guinee, hoopt dat hij en zijn gezin snel naar het vasteland kunnen worden overgebracht. “Mijn broer woont in Frankrijk, hij kan me helpen om een baan te vinden.” Ondanks zijn zorgen over de toekomst is Moussa dankbaar voor de huidige opvang. Samen met zijn gezin wandelt hij van de speelplaats terug naar het hotel, dat door het Rode Kruis wordt beheerd als gezinsopvanglocatie. De kinderen vliegen daar een tengere Spaanse werknemer om de hals. Ze geeft ze een knuffel en verdwijnt even later om de hoek om een sigaret te roken.

* De namen van de geïnterviewden zijn bekend bij de redactie. Een langere versie van dit artikel verscheen in juni in OneWorld Magazine.