Femicide-onderzoeker: ‘Focus niet alleen op vrouwenmoord door (ex-)partners’

Een jaloerse man die zijn vrouwelijke partner isoleert en mishandelt en haar – soms na een scheiding en een periode van stalking – vermoordt: in de media is dat het beeld dat geschetst wordt van femicide. Een belangrijk verhaal, zegt Marieke Liem, hoogleraar Veiligheid en Interventies aan de Universiteit Leiden die onderzoek doet naar femicide. “Maar slechts een kwart van de moorden op vrouwen past binnen dat scenario.”

De recente moord op de 17-jarige Lisa uit Abcoude zette femicide hoog op de agenda, maar paste niet in dat bekende scenario. Bij haar was de verdachte geen jaloerse partner, maar een wildvreemde die haar vermoordde toen ze na het uitgaan naar huis fietste. In verschillende steden gingen mensen massaal de straat op om een einde te eisen aan femicide. Maar wanneer is iets precies femicide? En maakt het uit dat het label zo lukraak geplakt wordt?

De term femicide is in 1976 gemunt door de feministische auteur Diana E.H. Russel. Zij definieerde het als ‘het doden van vrouwen door mannen omdat ze vrouw zijn’. Maar van deze nauwe definitie van femicide, dus een vrouw vermoorden enkel en alleen omdat ze een vrouw is, zijn er in Nederland geen voorbeelden bekend, zegt Liem. “In de Verenigde Staten zijn er wel enkele gevallen waar puur misogyne redenen het motief waren voor de moord. Denk bijvoorbeeld aan moorden door incels, zoals door Elliot Rodger in 2014.” Hij liet op YouTube weten dat hij meiden ging afslachten uit wraak omdat hij jarenlang werd afgewezen: “Meisjes gaven hun genegenheid, seks en liefde aan andere mannen, maar nooit aan mij.”

De term femicide werd wereldwijd bekend toen Mexicaanse vrouwen in opstand kwamen tegen de honderden moorden op vrouwen in hun land in de jaren 90 en 00. Ook mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International vestigden er aandacht op. Een deel van de vrouwen was slachtoffer van een gewelddadige partner, maar ook werden vrouwen door criminele gangs verkracht, vermoord en gedumpt in de woestijn – soms in massagraven.

Femicide en feminicide

Volgens de Verenigde Naties zijn er tussen 1993 en 2023 meer dan 2500 vrouwen vermoord in de Mexicaanse stad Ciudad Juárez. Daders werden nauwelijks vervolgd en berecht. Daarom introduceerden activisten een nieuwe term: feminicide. Niet alleen werden vrouwen vermoord om hun vrouw-zijn, zoals bij femicide, ook deed de overheid niets om hen te beschermen en de daders te vervolgen.

De feministische beweging heeft vooral de term femicide omarmd, maar vaak wordt de uitleg ervan verbreed: alle vormen van terreur tegen vrouwen die uitmonden in de dood worden femicide genoemd. Volgens deze bredere definitie zou ook een zelfdoding als gevolg van jarenlang psychologisch geweld of een overlijden als gevolg van genitale verminking onder femicide kunnen vallen. “De activistische beweging uit Midden-Amerika is er met deze termen in geslaagd om femicide wereldwijd op de kaart te zetten”, zegt Liem. “Maar ze zijn moeilijk bruikbaar in de wetenschap. Want wanneer is een vrouw nou echt alleen om haar gender gedood, en wanneer speelden er andere factoren mee?”

Hoewel het Centraal Bureau voor de Statistiek bijhoudt hoeveel vrouwen er jaarlijks in Nederland vermoord worden (in 2024 waren dat er 44, één per 8 dagen), werd er niets vastgelegd over de omstandigheden rond die moorden. En zonder die kennis is het niet goed mogelijk om geschikte preventiemaatregelen te ontwikkelen. Dus nam Liem het initiatief voor de Femicide Monitor, die wél de context van de moorden op vrouwen in kaart brengt. Ondanks de naam ‘Femicide Monitor’, die gekozen is omdat die aansluit bij internationale onderzoeken, registreren de onderzoekers daarin álle moorden op vrouwen. “Daarom spreken wij liever van vrouwenmoord als het om ons onderzoek gaat”, zegt Liem. “Er zijn moorden waarbij het gender van de slachtoffers geen enkele rol speelt, zoals bij de schietpartij op de zorgboerderij in Alblasserdam in 2022.”

Ook in ogenschijnlijk simpelere zaken, zoals een roofoverval, lijkt gender geen rol te spelen. Al kun je je afvragen of een bejaarde vrouw slachtoffer wordt vanwege haar leeftijd, of misschien ook omdat ze een vrouw is. En wordt een kassamedewerker niet eerder overvallen als ze een vrouw is? Liem: “Je weet het nooit zeker, maar gender lijkt in dit soort gevallen een minder grote rol te spelen.”

Verschil met mannenmoord

Gender speelt in het grootste deel van de vrouwenmoorden wél een rol, maar het is toch belangrijk om nuance aan te brengen, zegt Liem. “De focus in de media ligt op het prototype van vrouwenmoord, namelijk door een partner die dwingende controle uitoefent en na een relatiebreuk – al dan niet na een periode van stalking – zijn ex-vrouw of ex-vriendin vermoordt. Dat wordt in één adem genoemd met femicide. Het gevaar daarvan is dat beleidsmakers alleen aandacht hebben voor die vorm van vrouwenmoord.”

Uit de Monitor blijkt dat het merendeel van de vrouwen inderdaad door hun partner of ex-partner wordt vermoord, namelijk 60 procent. In 2023 waren er bijvoorbeeld 48 vrouwenmoorden, waarvan er 25 waren gepleegd door een (ex-)partner. “Maar alleen in de helft van die gevallen was er tijdens de relatie sprake van intieme controle en dwang”, vult Liem aan. “Dus in 2023 hadden zo’n 35 moorden een heel ander scenario. Door alleen campagnes te maken over signalen als intieme controle, blijven al die andere gevallen van vrouwenmoord onderbelicht.”

Ondanks dat een groot deel van de vrouwenmoorden niet in het ‘bekende scenario’ past, is het wel relevant om die apart van moorden op mannen te registreren. “Vrouwen worden veel vaker dan mannen gedood in een context waarin ze zich veilig zouden moeten kunnen voelen”, zegt Liem. “Ze worden vaker in hun eigen huis gedood, door een partner, ex, ouder of ander familielid.” Mannen worden voornamelijk gedood door andere mannen, zo blijkt uit de Dutch Homicide Monitor die al vanaf 1992 wordt bijgehouden.

De Femicide Monitor geeft belangrijke nieuwe inzichten, maar waarschijnlijk zijn er nog veel meer gevallen van vrouwenmoord dan uit de officiële cijfers blijkt. In het tweede deel van haar onderzoek, waarin Liem en haar team in gesprek gaan met nabestaanden, blijkt dat die soms vraagtekens hebben bij de officiële doodsoorzaak van hun dierbare. “Nabestaanden vertellen bijvoorbeeld dat hun dochter of zus een relatie had waarin van alles mis was, en ze vermoeden dat de val uit het appartement op veertienhoog geen ongeluk was. Ook kan zelfdoding het gevolg zijn van jarenlange mishandeling door een partner of familielid. Die overlijdens komen niet in onze Monitor terecht, omdat ze niet als moord of doodslag geregistreerd zijn.”

In bekende femicidezaken, zoals de moord op de 16-jarige Hümeyra uit Rotterdam in 2018, wordt de politie en andere hulpverlening gebrekkige samenwerking verweten. Sindsdien is er ingezet op verbetering van die samenwerking, maar Liem vraagt zich af of we bij de preventie van vrouwenmoord zoveel moeten leunen op politie en justitie. “De politie krijgt elke 8 minuten een melding van huiselijk geweld. We weten dat er gemiddeld 35 incidenten voorafgaan aan een eerste melding. De politie heeft nu al niet de capaciteit om bij alle meldingen onderzoek te doen. En in nog minder gevallen wordt er overgegaan tot vervolging en berechting. Kortom, het systeem kan dit niet aan.”

‘Hij kan er niets aan doen’

De preventie moet dus vanuit de samenleving zelf komen, denkt Liem. Het initiatief van mannen om elkaar meer aan te spreken op gedrag en hun eigen genderrollen te bevragen is een begin. De overheid lanceerde vorige maand de campagne ‘Waar ben je’, om mensen bewust te maken van signalen van dwingende controle. “Als een vriendin steeds vaker koffiedates afzegt sinds ze die nieuwe partner heeft of sinds haar man werkloos is, dan is dat wel een reden om haar kritische vragen te durven stellen. En blijf dat ook doen.”

Doorvragen kan slachtoffers namelijk ook helpen om zichzelf als zodanig te herkennen. In de gesprekken met nabestaanden merkte Liem op dat dat vaak niet het geval was. “Veel femicideslachtoffers bleken witte, opgeleide vrouwen, met een carrière en een druk sociaal leven, die zichzelf nooit als slachtoffer zagen. Ze worden gekenmerkt door een hoog empathisch vermogen en door hun intelligentie bagatelliseren ze het gedrag van de dader: ‘Hij kan er niks aan doen, want hij heeft een trauma.’ Met dat soort argumenten doen ze zichzelf tekort. En door angst en schaamte isoleren ze zichzelf, of ze worden door hun omgeving geïsoleerd wanneer bijvoorbeeld de partner na wangedrag niet meer welkom is en zij ook wegblijft.”

Liem wil vrouwenmoord demythologiseren. “Het helpt niet als we alleen naar vrouwenmoord kijken als crime passionnel, of het in de media weergeven als spannende true crime.” Ook de dader moet minder mythische proporties krijgen. “Het helpt ook niet als we die afschilderen als monsterlijk en onbegrijpelijk. Als je de zaken wetenschappelijk analyseert, valt goed te verklaren waarom mannen dit doen. Pathologische jaloezie is één van de redenen, maar vaak spelen een combinatie van psychische problemen, geldzorgen en baanverlies een grote rol. Zo blijkt statusverschil een belangrijke trigger: wanneer een vrouw meer gaat verdienen dan hij, kan hij zich aangetast voelen in zijn mannelijkheid. Dat zijn allemaal wetenschappelijke verklaringen die we kunnen gebruiken om het probleem verder aan te pakken.”

Hoewel het door toegenomen media-aandacht lijkt alsof het aantal vrouwenmoorden toeneemt, nam het in werkelijkheid sinds de jaren negentig met ongeveer de helft af. “Emancipatie, meer financiële gelijkheid, de mogelijkheid tot scheiden: dat heeft er allemaal voor gezorgd dat vrouwen eerder uit een gewelddadige relatie stappen. Het probleem is alleen dat het aantal vrouwenmoorden de afgelopen tien jaar is gestabiliseerd en niet verder afneemt. Daarom is het belangrijk om te kijken wat er precies aan de hand is in die zaken.”

Maakt het dan uit of die veertig moorden per jaar femicide zijn of niet? “Het was goed dat deze zaken onder de noemer ‘femicide’ werden geschaard. Daardoor kwam er veel aandacht voor en staat het stevig op de politieke agenda. Nu is het zaak om te differentiëren, zodat we niet alleen het prototype femicide kunnen terugdringen – maar alle vrouwenmoorden.”