Fotograaf Richard Mosse: ‘Mensen zijn verzadigd door foto’s van brandend regenwoud’

Vier jaar deed de Ierse fotograaf en kunstenaar Richard Mosse (1980) over het maken van Broken Spectre, een caleidoscopische filminstallatie waarmee hij de razendsnelle verwoesting van het Amazoneregenwoud in beeld brengt. Met microscopische shots in fluorescerende kleuren tot vergezichten in ijsblauw en donkeroranje, die doen denken aan de steeds donkerder wordende grafieken van de aardtemperatuur.

 

Via videoverbinding vertelt Mosse, vanuit zijn geboorteland Ierland, over de imposante filminstallatie die voor het eerst in Nederland te zien is. Bezoekers van het Le Guess Who? Festival kunnen het 74 minuten durende werk op vertoon van hun festivalbandje bekijken in het Centraal Museum in Utrecht.

 
Interview begint na het kader.
 

 

Je deed vier jaar – van 2018 tot 2022 – over het maken van ‘Broken Spectre’. Het resultaat is een overweldigende filminstallatie van ruim een uur, die zich moeilijk laat samenvatten. Hoe zou jij Broken Spectre omschrijven?

“Broken Spectre is een beetje een vreemde film, omdat hij steeds wisselt van tempo en van schaal. Ik heb de verwoesting van het Amazoneregenwoud in beeld gebracht vanuit drie perspectieven: het microscopische perspectief van schimmels en planten, het macroperspectief van de planeet en tot slot het menselijke perspectief van boeren, houtkappers en de Inheemse bevolking. Die perspectieven wisselen elkaar af.”

 

Waarom wilde je dat?

“Ik geloof in de kracht van documentairefotografie, maar het heeft wel zijn beperkingen. Het is simpel: als je één foto hebt gezien van een brandend regenwoud, heb je ze allemaal gezien en vallen ze je niet meer op. We kennen die foto’s, we zijn verzadigd, ze doen ons niets meer. Dat wilde ik doorbreken, door de beperkingen van fotografie te ontstijgen. Ik wilde op een nieuwe manier de verwoesting van de Amazone in beeld brengen.” 

Is dat waarom je een geheel nieuwe, ‘multispectrale’ camera ontwikkelde?

“Deze camera is gebaseerd op de camera’s in satellieten waarmee wetenschappers naar de wereld kijken. Net als die satellieten registreert mijn camera golflengtes die wij mensen niet kunnen zien: ultraviolet en infrarood. Die golflengtes mengt de camera met zichtbaar licht. Wetenschappers gebruiken hun satellieten om uit te rekenen hoe dicht we bij zogeheten tipping points zijn: onomkeerbare momenten in de klimaatontwrichting. Ik gebruik mijn camera om iets zichtbaar te maken wat eigenlijk te groot is om in een oogopslag te begrijpen.”

 

“Die data verzamelen wetenschappers trouwens al decennia, en de conclusie is dat we in een moordend tempo op onomkeerbare klimaatontwrichting en uitsterving van soorten afstevenen. Dit soort camera’s wordt trouwens óók gebruikt door internationale mijnbedrijven, die in kaart willen brengen waar goud of andere waardevolle metalen te vinden zijn.”

 

Is ‘Broken Spectre’ dan een oproep om in actie te komen, tegen klimaatontwrichting en de verwoesting van de Amazone?

“Als dat mijn belangrijkste doel was, dan had ik een ander soort film gemaakt. Dan zou ik met een televisiemaatschappij samenwerken, of films maken zoals Michael Moore (een Amerikaanse documentairemaker, bekend om maatschappijkritische films, red.). Begrijp me niet verkeerd: zulke films zijn heel belangrijk, maar ik ben een kunstenaar. Ik wil mijn publiek geen hapklare antwoorden voorschotelen. Ik wil op een originele manier laten zien hoe complex de wereld is. Het gaat mij om nieuwe manieren om naar de wereld te kijken.”

 

Is het dan een eulogie, een eerbetoon aan het stervende regenwoud?

“Een eulogie, dat is een interessant woord. Ja, waarom ook niet. Het klinkt een beetje deprimerend, maar dat is het ook. Als ik mensen uit de film zie komen, staan hun gezichten soms geschrokken. Het is ook geen makkelijke film, zeker door de dissonante klanken van Ben Frost (een Australische componist met wie Mosse veel samenwerkt, die bekendstaat om zijn luide en onheilspellende geluidsinstallaties, red.).”

 

 

Je zegt dat bezoekers geschokt uit de film komen. Kijken ze vaak de volledige 74 minuten?

“Vreemd genoeg wel. Je weet toch hoe in museumsettings mensen altijd een beetje komen en gaan? Bijna niemand neemt de tijd om een heel videokunstwerk te kijken; je hebt al geluk als ze vijf minuten kijken. Maar naar ‘Broken Spectre’ blijven veel mensen lang, soms kijken ze zelfs het hele ding uit. Dat is nogal een commitment en bepaald niet comfortabel: in sommige musea zitten bezoekers tijdens de hele film in het donker op de grond. Hoewel ik geloof dat ze in het Centraal Museum in Utrecht bankjes hebben neergezet.”

 

“Eén scene blijft veel bezoekers het meeste bij: een 7 minuten lange, krachtige monoloog van Adneia Yanomami. Ze staat op grond van de Yanomami, die diep in het regenwoud wonen en pas recent in aanraking zijn gekomen met de rest van de wereld. Het is haar voorouderlijke grond, toch is ze een paar dagen vóórdat we haar filmden met haar kinderen gevlucht voor mitrailleurschoten: haar gemeenschap wordt geterroriseerd door illegale gouddelvers. Ze vertelt daarover in haar eigen taal (die in de film is ondertiteld, red.). Zelfs zonder ondertitels zouden ze heel goed begrijpen wat ze zegt. Sommige bezoekers komen met tranen in hun ogen uit de film, omdat ze zo geraakt zijn door haar woorden.”

 

Je noemt mitrailleurschoten. Ik kan me voorstellen dat het maken van deze film voor jou en je team ook niet zonder gevaren was.

“De mensen die het meeste risico liepen, waren waarschijnlijk mijn ‘fixers’: Braziliaanse veldwerkers die dingen voor je regelen en je met anderen in contact brengen. Zij doen zulk werk voor allerlei nieuwsmedia, zoals CNN en Al Jazeera, maar als de klus erop zit, blijven zij achter, terwijl jij op het vliegtuig stapt. Ze weten dat ze op een gegeven moment gevaar gaan lopen, als ze te bekend worden. Dat hoort bij hun werk.”

 

“Ik heb zelf geen kogels hoeven ontwijken, gelukkig. Maar als we domme fratsen hadden uitgehaald, had er wel degelijk een kogel met onze naam erop kunnen zijn. Je maakt jezelf nu eenmaal doelwit, door als buitenlander met een grote camera door de Amazone te struinen. We namen voorzorgsmaatregelen, namen onze tijd en bouwden een verstandshouding op met de milieucriminelen.”

 

Wie bedoel je met ‘milieucriminelen’?

“In de Amazone kom je een heel scala aan criminelen tegen. Je hebt de garimpeiro’s: de illegale gouddelvers. Er zijn illegale kappers. Er zijn ‘burners’ die enorme delen van het bos in brand steken; zij zijn vaak deel van maffiagroepen. Er zijn kleine boeren, een soort kolonisten, die zich steeds dieper in het woud vestigen. En er zijn grilheiros, landpikkers, die op illegale wijze stukken bos aan nietsvermoedende investeerders verkopen. Zo kan ik nog wel even doorgaan. Wie je niet ziet, zijn de steenrijke landeigenaren die meestal in dure wijken van São Paulo wonen en vaquero’s oftewel cowboys inhuren die namens hen kleinere landeigenaren, zoals rubberboeren, belagen en soms zelfs doden. Zij terroriseren ook de Inheemse gemeenschappen. Vergeet ook de multinationals niet, die voor dit alles betalen. En wij, welvarende consumenten, die ervoor kiezen hun producten te kopen.”

 

Je begon met het maken van Broken Spectre in 2018, de film kwam uit in 2022, inmiddels is het al 2025. Heb je nog hoop dat het regenwoud en het klimaat te redden zijn?

“Nee. Ik ben nu minder hoopvol dan in 2018. Al zie ik wel een lichtpuntje: ik ben ervan overtuigd dat klimaatontwrichting het einde zal betekenen van het kapitalisme zoals we dat kennen, want dat is gewoon onhoudbaar.”

 

Dan valt, niet voor het eerst in het gesprek, de videoverbinding weg. De fotograaf die zich voor Broken Spectre liet inspireren door de satellieten die de verwoesting van het regenwoud in beeld brengen, is voor zijn contact met de buitenwereld net zo afhankelijk van satellieten. “Ik denk dat we iets zeiden wat Musk niet beviel”, grapt Mosse, als de verbinding via het Starlink-netwerk van de techmiljardair een paar minuten later is hersteld. Zijn acht maanden oude dochtertje is inmiddels net ontwaakt uit haar middagslaap en zit op zijn schoot. “Ze heet Rain”, stelt Mosse haar voor. “We hebben haar vernoemd naar het regenwoud.” Rain kijkt met grote ogen naar de interviewer op het scherm. “Ze mag normaal gesproken niet naar beeldschermen kijken”, verklaart haar vader. “En ze is dol op nieuwe gezichten.”

 

Klimaatontwrichting en onomkeerbare tipping points zijn bepaald geen vrolijke dingen om over te praten, met een kind van acht maanden op schoot. In wat voor wereld zal Rain opgroeien?

“Sommige mensen besluiten geen kinderen op de wereld te zetten, om de oorzaken die je noemt, maar ik heb er juist heel bewust wél voor gekozen. Het is een cliché, maar ik geloof dat jonge mensen de wereld gaan redden. We hebben in één generatie de wereld verkloot. Neem de Amazone: in 1970 was 1 procent van het regenwoud verwoest, vandaag de dag is 20 procent verdwenen. Allemaal in vijftig jaar tijd. Ik kan alleen maar hopen dat de generatie van Rain verantwoordelijker met de planeet zal omgaan dan wij.”

 

‘Broken Spectre’ (2022) van Richard Mosse is tot en met 29 maart 2026 te zien in het Centraal Museum in Utrecht. Van 6 tot en met 9 november krijgen bezoekers van het Le Guess Who? Festival gratis toegang tot het hele museum op vertoon van hun festivalbandje.