Amerikaanse activistische artiest Saul Williams roept op: ‘Staak!’

“Dit is geen tijd voor navelstaren. Niemand mag achteroverleunen en zeggen: nou ja, we hebben het hier toch goed.” De Amerikaanse rapper, dichter, filmmaker en artistieke duizendpoot Saul Williams (53) laat geen misverstand bestaan over de verantwoordelijkheid van de gemiddelde westerling voor de misstanden in de wereld: we zitten er tot onze nek in. “Nederland, net als de VS, Engeland en het grootste deel van Europa, overtreedt op dit moment zijn eigen wetten. Als je gelooft in het idee van menselijkheid, dan moet je solidariteit tonen met de hele mensheid.” 

Williams staat dit jaar voor de tweede keer op het avant-garde muziekfestival Le Guess Who? in Utrecht. Op zaterdag 8 november treedt hij samen met de Amerikaanse producer en componist Carlos Niño op, met wie hij deze zomer een album uitbracht. Al zijn hele carrière spreekt Williams zich uit tegen onrecht. “Wij die leven in het hart van empire hebben een speciale verantwoordelijkheid om dat rijk van binnenuit af te breken.” Met de term empire verwijst hij niet alleen naar de koloniale heerschappij, maar ook naar de blijvende wereldwijde overheersing door die voormalige koloniale rijken.  

Woke friend 

Saul Stacey Williams groeit op in Newburgh, een stadje niet ver van New York City, in een gezin waar maatschappijkritiek de norm is. Zijn ouders zijn wars van kritiekloos Amerikaans patriottisme. Zijn moeder, die lesgeeft op een kleuterschool en burgerrechtenactivist is, vertelt haar zoon dat ze zullen emigreren als hij ooit zou worden opgeroepen voor de militaire dienstplicht. “Bij mij thuis werd verzet gestimuleerd”, herinnert Williams zich. “Ik ben altijd al die woke friend geweest die niet bang was de sfeer te bederven.”  

Williams combineerde een acteeropleiding met een studie filosofie aan het Morehouse College in Atlanta, waar van oudsher alleen Zwarte mannen studeren. Als hij in de jaren negentig verhuist naar New York om zijn acteerstudie voort te zetten, profileert hij zich als spokenwordartiest. Door zijn rol als slamdichter in de documentairefilm SlamNation uit 1998, verwerft hij nationale bekendheid. Gaandeweg breidt hij zijn artistieke activiteiten uit en ontpopt zich onder andere tot rapper, schrijver, acteur en filmmaker.  

Kunst als propaganda 

In al zijn kunstuitingen neemt Williams stelling tegen de gevestigde neoliberale wereldorde, van de Amerikaanse oorlog in Irak en Afghanistan tot de grondstoffenuitbuiting in Afrika. “Toch ben ik geen activist”, verklaart hij. “Ik ben een kunstenaar. Maar alle kunst die de tand des tijds heeft doorstaan en er echt toe heeft gedaan, toonde moed en sprak zich uit. Creatieve innovatie zit in het verbinden van politiek met kunst.” Hij citeert W.E.B. Du Bois, een van de drijvende krachten achter de Zwarte emancipatie in de VS. “‘Alle kunst is propaganda’. Het is de plicht van de individuele kunstenaar om zich van die macht bewust te zijn, en hem ten goede te gebruiken.” 

Ook wie geen kunstenaar is, ontkomt in de ogen van de Amerikaanse artiest niet aan die verantwoordelijkheid. Nederlanders die hun land zien als klein en onschuldig, ver weg van de grote wereldmachten, wil hij wakker schudden. “Niemand in Europa heeft het recht zich los te zien van de gruwelen van de koloniale geschiedenis, die in de kern genocidaal en suprematistisch is. De Nederlandse West-Indische Compagnie was de eerste multinationale onderneming ter wereld. Zij bloeide in een tijdperk met ingebakken ideeën over suprematie en de minderwaardigheid van anderen. Dat noemen jullie misschien de Gouden Eeuw, maar het was het begin van een wereldwijd systeem van raciaal kapitalisme waar we tot op de dag van vandaag onder lijden. De Nederlanders zijn dus zwaar betrokken bij empire.” 

Williams noemt Wall Street als voorbeeld van die historische betrokkenheid: “Nederlanders bouwden een muur in Manhattan die bedoeld was om de oorspronkelijke bevolking buiten te sluiten. De beurs die ze er neerzetten bestaat nog altijd. Die heet nu de New York Stock Exchange. Destijds kon je er slaafgemaakten kopen, of huren, net zoals je paarden, vee, hout of een koets kon kopen.” Het argument dat de zeventiende eeuw lang geleden is, gaat er bij hem niet in: “Er is niets veranderd. Nederland levert op dit moment Duitse herdershonden en wapenonderdelen aan Israël. Jullie faciliteren de Palestijnse genocide. En dit gebeurt ironisch genoeg terwijl in Den Haag het Internationaal Strafhof huist. Nergens anders dan in Nederland demonstreert zich de hypocrisie van het internationaal recht op flagranter wijze.” 

Lakmoesproef 

Het is niet toevallig dat hij uitkomt op Palestina en de genocide die Israël aanricht in Gaza. Williams meent dat de kwestie staat voor de bredere strijd tegen onderdrukking wereldwijd. “Ik heb Palestina bezocht en zag het met eigen ogen: de apartheid, de borden langs de weg met ‘alleen voor Joden’. Het staat symbool voor méér. De Afro-Amerikaanse dichter June Jordan zei het al: Palestina is een morele lakmoesproef voor de wereld. Wat daar gebeurt, bepaalt de richting die we deze planeet willen laten inslaan.”

Directe actie is nodig, stelt Williams, zoals die van de Franse dokwerkers in de haven bij Marseille die begin juni weigerden machinegeweeronderdelen bestemd voor Israël aan boord te laden. “Houd het sturen van honden en wapenonderdelen vanuit Nederland tegen. Als je erachter komt waar die fabrikanten zijn, ga je erheen en houd je de productie tegen. Informeer de arbeiders in die fabrieken zodat die zelf hun werk neerleggen. Werknemers wereldwijd kunnen enorme druk uitoefenen op hun regeringen. Waar dat allemaal toe moet leiden, is een week waarin iedereen op de planeet staakt, om onze leiders eraan te herinneren wie het voor het zeggen heeft in onze zogenaamde democratieën.” 

Is dat niet een utopie, en is de angst onder werknemers om hun baan en inkomen te verliezen niet veel te groot om op die manier in opstand te komen? “De heersende macht wil dat je angst voelt. Maar dat je die voelt, betekent nog niet dat je ernaar moet handelen.” Dat vergt moed, erkent de kunstenaar, maar volgens hem heeft het individualisme ons doen vergeten dat we een gemeenschap vormen waarop we kunnen steunen: “We zijn vergeten dat we buren hebben, dat we samenleven en dat we voor elkaar kunnen zorgen wanneer onze regeringen dat niet doen of niet willen.” 

Er bestaat geen enerzijds, anderzijds als het gaat om Palestina, vindt hij. “Beweer je dat wel, dan is het voor mij afgelopen. Er waren vrienden bij die een jaar later terugkwamen en zeiden: ik hou echt van je en ik mis je gezelschap. Wat ze niet begrijpen, is dat ik nooit meer hetzelfde naar hen kan kijken. Voor mij is zo iemand medeplichtig aan genocide. En met genocidaires wil ik niets te maken hebben.” Hij gebruikt het Franse woord waarmee in Rwanda wordt verwezen naar degenen die daar deelnamen aan de genocide in 1994. Dat is geen toeval. Zijn vrouw, acteur en producent Anisia Uzeyman, heeft Rwandese wortels en via haar ontmoette hij menig overlevende van de genocide in dat Centraal-Afrikaanse land.  

Scheef wereldbeeld 

Het Afrikaanse continent speelt een steeds grotere rol in Williams’ werk. Na zijn studie bracht hij een maand door in West-Afrika en zag met eigen ogen hoe scheef het westerse beeld van het werelddeel was. Hij trof jongeren die minstens zo tech savvy waren als hun Amerikaanse leeftijdgenoten, een contrast met het stereotype van hulpbehoevende Afrikanen. Zijn vrouw ontmoette hij tijdens het draaien van een film in Senegal in 2010, en hun gecoproduceerde film Neptune Frost (2021) speelt zich af in de heuvels van Burundi. Daarin komen mijnwerkers met hulp van computerhackers in opstand tegen het autoritaire regime, dat de natuurlijke hulpbronnen van de regio en haar bevolking uitbuit. Getypeerd als een post-apocalyptische, Afrofuturistische, genderbending musical, stelt de film de westerse exploitatie van Afrikaanse grondstoffen aan de kaak.  

Dat onrecht is volgens hem nergens duidelijker dan in de Democratische Republiek Congo, waar de bevolking in het bodemschatrijke oosten al decennia geen vrede kent. Ruim 40 procent van de coltan, het onmisbare erts voor onze laptops en mobieltjes, komt daar vandaan, maar de Congolezen zelf ondervinden alleen ellende van die exploitatie. Voor Williams ligt daar de kern van het verhaal van de onrechtvaardige internationale wereldorde. “Als Palestina de lakmoestest is, dan is de Democratische Republiek Congo de crux. De westerse afhankelijkheid van de grondstoffen die onder andere daar vandaan komen is enorm. Het is hoog tijd dat de onderdrukking eindigt en dat de bevolking zelf gaat profiteren van de bodemrijkdom.” 

Het zou in zijn ogen een van de eisen moeten zijn van de wereldwijde staking. “We moeten natuurlijk samen bepalen welke veranderingen we gaan claimen, maar ik denk dat het veel met de natuur te maken heeft. Soevereiniteit over eigen hulpbronnen, controle kunnen uitoefenen over de productiemiddelen en een eerlijke verdeling van de rijkdom over de wereld. In plaats van het uitbuiten van werknemers door westerse overheden en bedrijven die er vooral hun eigen zakken mee willen vullen.” 

Dit artikel werd mede mogelijk gemaakt door festival voor grensverleggende muziek Le Guess Who? (6-9 november, Utrecht). Een langere versie verscheen in september 2025 in OneWorld Magazine.