Docu over apartheidsstrijder Lauretta Ngcobo toont de offers van activisme

 Een auto rijdt door de weelderig groene Zuid-Afrikaanse provincie KwaZulu-Natal. Het voertuig schiet langs valleien en weilanden. Buiten beeld begint een van de passagiers te praten. “Dat zijn allemaal bomen die werden geplant door mijn familie. In dat rode gebouw woonde mijn grootvader.” De stem is van Lauretta Ngcobo (1931-2015), de verzetsstrijder die in de jaren zestig noodgedwongen Zuid-Afrika ontvluchtte en in de jaren tachtig uitgroeide tot een belangrijk literair icoon. In de documentaire And She Didn’t Die wordt ze gefilmd door haar dochter Kethiwe Ngcobo, die de bijzondere band belicht die haar moeder heeft met haar geboortegrond.

Lauretta haalt in het begin van de documentaire een Zulu-spreekwoord aan: Iphi inhaba yakho? Dat betekent ‘waar is je navel?’ Oftewel: waar kom je vandaan? Die vraag probeert Ngcobo’s dochter Kethiwe, een ervaren documentairemaker die haar moeder járenlang filmde, te beantwoorden met deze film. Ze wil haar moeder ‘doorgronden’ en begint bij het begin, in de jaren 50, als Lauretta als een van de eersten uit haar omgeving gaat studeren aan de universiteit. Tijdens haar studie maakt Ngcobo kennis met zwarte schrijvers als W.E.B. DuBois en Marcus Garvey, die zich afzetten tegen het kolonialisme. Na haar studie haalt ze een onderwijsbevoegdheid, geeft ze les op verschillende basisscholen en ontpopt ze zich als activist tegen het apartheidsbeleid. 

In 1957 trouwt Lauretta met Abednego Bhekabantu ‘AB’ Ngcobo, die deel uitmaakt van het Pan-Afrikaans Congres, een wereldwijde beweging met als doel de solidariteit en samenwerking tussen alle mensen met Afrikaanse roots te bewerkstelligen. Het echtpaar verschijnt al snel op de radar van de Zuid-Afrikaanse autoriteiten. Zuid-Afrika is op dat moment nog een kolonie van Groot-Brittannië, geregeerd door Johannes Strijdom, een premier die het apartheidssysteem nog steviger verankerde. Mensen als AB Ngcobo, die streden vanuit een gelijkheidsideaal, werden gezien als gevaarlijke dissidenten.

AB wordt in 1961 tot een celstraf van twee jaar veroordeeld omdat hij een communist zou zijn. Maar het gezin, dat inmiddels twee jonge kinderen heeft, vlucht naar Swaziland. Via een omweg in Zambia komen ze eind jaren zestig in Londen terecht. Daar geeft Lauretta 25 jaar les op een basisschool en ontwikkelt ze zich als belangrijke literaire stem met onder meer And She Didn´t Die (1990) – een roman over de politieke bewustwording van een jonge vrouw op het Zuid-Afrikaanse platteland.

In 1994, als het ANC aan de macht komt met Nelson Mandela als partijleider, keren Lauretta en haar gezin terug naar haar geboorteland, na decennia in ballingschap te hebben geleefd. Aan de hand van archiefbeelden en interviews probeert Kethiwe het leven van haar moeder te vatten. Dat levert een imposante documentaire op waarin beeld en geluid elkaar voortdurend versterken. Als de film bijvoorbeeld weer terugkeert naar KwaZulu-Natal, naar Lauretta’s jongere jaren, leest Kethiwe passages uit de boeken van haar moeder voor. Tijdens een passage over ‘een geïnfecteerde wond’ uit Kruis van goud (1981) – een boek over een man die zich aansluit bij het verzet tegen apartheid – toont ze beelden van een vrouw in de wildernis die een emmer water op haar hoofd draagt. Het leven is een beproeving en een spreekwoordelijke infectie kan bestreden worden met daadkracht, zoals de water dragende vrouw etaleert.

Niets is eenduidig

Je zou kunnen stellen: vrijwel alles in And She Didn’t Die heeft meerdere betekenissen. Dat is ook wat Lauretta haar dochter meegeeft: niets in het leven is eenduidig. Alles is gebaseerd op een ‘onderling verbonden stroom aan antwoorden’. Zo’n poëtische bespiegeling is typerend voor de ‘familie van verhalenvertellers’ waar Lauretta uit afkomstig is. Haar grootvader onderbrak al regelmatig ‘de stille dageraad met donderende poëzievoordrachten’. Tijdens die anekdote toont Kethiwe vrouwen die zich een weg banen door een veld. Misschien wel om de gemeenschapszin te benadrukken, die ook in de poëzie van Lauretta’s grootvader besloten ligt.

De orale traditie, waarin de familiegeschiedenis wordt doorgegeven en waarin vrouwen een sleutelrol speelden, komt op een gegeven moment door industrialisatie en alfabetisering in het gedrang. Er ontstaat een kloof tussen de ‘belezen elite’ en de ‘onopgeleide massa’, vertelt Lauretta. Ze probeert jaren later de orale literaire traditie weer tot leven te wekken in haar boeken, waarin ze, zoals de Zuid-Afrikaanse academica Barbara Boswell het in de film beschrijft, haar persoonlijke ervaringen wist te vertalen naar het universele.

And She Didn’t Die haakt ook in op het belang van Lauretta’s literaire werk, waarmee ze begin jaren tachtig doorbrak tijdens haar ballingschap in Londen. Haar oeuvre is een tegenhanger van de literatuur die eind jaren veertig en begin jaren vijftig verschijnt in Zuid-Afrika, van witte schrijvers die zich voordoen als progressief, terwijl hun boeken grossieren in karikaturale zwarte personages.

Later in haar leven waarschuwt Laurette jonge schrijvers van kleur dat ze hun roots niet moeten veronachtzamen in hun obsessie met Europese schrijvers als Kafka. Onder dat statement plaatst Kethiwe mistige beelden van voorbijgangers op een vlakte die achteloos langs elkaar heen lopen. Je moet als schrijver beide doen, lijkt te ze te willen zeggen: je afkomst meenemen in je werk én proberen andere culturen te begrijpen, want anders raak je – zoals de mensen in de mist – de weg kwijt.

Kethiwe gebruikt naast zulke overlappende scènes waarin de beelden de gesproken boodschap beklemtonen, ook gefictionaliseerde reconstructies van Lauretta’s jongere jaren. Daarmee zet ze haar moeders boodschap nog meer kracht bij. Zoals de hartverscheurende scène waarin AB na een lange gevangenisstraf weer thuiskomt en twee kindertjes treft die hem nauwelijks herkennen. Idealisme en activisme eisen hun tol, zoveel is duidelijk.

Eenzaamheid van ballingschap

Als de Ngcobo’s eind jaren zestig naar Londen vluchten, zitten veel witte Londenaars niet op hun komst te wachten, getuige nieuwsfragmenten van massale demonstraties tegen immigranten uit voormalige Britse koloniën. Eerder in de film werpt Kethiwe al een blik op onversneden Zuid-Afrikaans racisme. Wanneer Lauretta spreekt over Zuid-Afrikaanse ‘racistische onderdrukkende politiek’ verschijnen parmantige witte vrouwen in badpakken in beeld – als cynische illustratie van lieden die onbekommerd (en racistisch) hun leventjes kunnen leiden. Tegen het einde van de film spreekt Lauretta over ‘witte suprematie, klassenjustitie, misogynie en het juk van de geschiedenis’, terwijl de camera langs een uitgebrand huis in Londen glijdt, dat werd bewoond door een zwart gezin.

Een shot van de Londense skyline krijgt dankzij zo’n naargeestig moment ineens een andere lading. De rijen aan wolkenkrabbers staan ook voor een soort ongemakkelijke anonimiteit en zeggen iets over de eenzaamheid van het leven in ballingschap. Daar gaat Lauretta uitgebreid op in: “Ballingschap betekende het verlies van onze leefruimte. Ik kon nergens aanspraak op maken, niets bezitten en ik kende niemand.”

Het is daarom volkomen logisch dat Kethiwe in de film telkens terugreist naar KwaZulu-Natal. Je voelt in die scènes een groot verlangen naar die plek. In de documentaire overheerst uiteindelijk de melancholie van het gemis, een gevoel dat ook aanwezig is in het literaire werk van Lauretta Ngcobo. Het ambitieuze en omvangrijke And She Didn’t Die toont aan dat er een onbestemde maar krachtige band is tussen de mens en zijn geboorteplek.