Beeld: Carline Huge

Latex, leemverf, lijnolie: één pot nat?

Een nieuw kleurtje op de muren is goed voor je humeur. Maar wat zit er eigenlijk in die emmer? Hoe schadelijk is verf, en kan het ook anders? Journalist Leonie Hosselet trekt haar verfkleren aan en zoekt het uit.

Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld. Word abonnee
“Doen we schildpad, olijf of boslucht?” Het is halverwege 2018 en mijn vriend en ik staren in de bouwmarkt naar de eindeloze rijen verf. Ooit had ik bedacht dat ik het nog eens haarfijn ging uitpluizen: wat voor verf is het minst schadelijk voor mens en milieu? Maar nu zitten we midden in de onvermijdelijke rotchaos die verhuizing heet – de bank blijft steken in het trapgat, het fornuis valt en slaat een deuk in de nieuwe vloer, dat werk. En alles wat er nu nog over is van onze ooit zo groene ambities is de kléur die onze muur gaat krijgen. Het wordt schildpad.

Nu, ruim een half jaar later, is het tijd voor een herkansing. We hebben nog één schaamteloos saaie witte muur over. En die wil ik nu zo duurzaam mogelijk verven. Op onderzoek uit dus.

Muurverf op waterbasis is uiteindelijk niets anders dan vloeibaar plastic met een kleurtje

Eerst maar eens terug naar de basis: wat is verf? Vraag het aan reclamemakers en je krijgt kreten als ‘dé sfeerbrenger’ en ‘de sleutel tot je droominterieur’ naar je hoofd geslingerd. Het antwoord van Joris Sprakel, universitair hoofddocent Fysische Chemie aan de Wageningen Universiteit, is een tikje minder dromerig. “Verf = bindmiddel + kleurstof. Muurverf op waterbasis is uiteindelijk niets anders dan vloeibaar plastic met een kleurtje. Plastic bolletjes (nanoplastics, red.) zweven door het water en werken als bindmiddel voor de kleurpigmenten.”

Na wat inlezen en praten kom ik uit op drie bestanddelen die de mens- en/of milieuvriendelijkheid van verf in de weg staan: aardolie (nodig voor de plastic bolletjes, maar het is een fossiele grondstof ), titaniumoxide (maakt verf wit, dekkend en glanzend, maar de winning tast het milieu aan), en pigmenten (geven kleur, maar kunnen toxisch zijn). Kan ik deze ongewenste toevoegingen vermijden?

Maïsverf

Aardolie vervangen door andere grondstoffen voor plastic is op dit moment een belangrijke missie in de (verf )industrie, vertelt Sprakel. Hij werkt samen met grote verffabrikanten als DSM en Akzo Nobel aan vernieuwingen van hun receptuur. “Uiteindelijk wil je toe naar verven die volledig bestaan uit hernieuwbare grondstoffen, zoals plantenafval.” Zo introduceerde DSM samen met klusketen Praxis een verf waarvan de helft van het bindmiddel bestaat uit maïsstengels. Kleinere verfproducenten als Aquamaryn, Auro Natuurverven en Fairf werken met lijnolie (van de vlasplant), hars of sloophout als bindmiddel. Wel waarschuwen organisaties als Milieu Centraal ervoor dat ook verven van hernieuwbare grondstoffen nadelen voor het milieu kunnen hebben. Zo kan er (fossiele) energie, water, landbouwgrond of kunstmest nodig zijn voor de productie of teelt ervan.

Titaniumoxide is niet ongezond voor de mens – het zit ook in tandpasta – maar is wel milieubelastend

Een andere optie is petflessen recyclen voor het plastic in verf. Sprakel: “Daar zetten in elk geval DSM en Akzo Nobel op in. Er is maatschappelijke druk om duurzamer te worden. Er is nog niet heel veel op de markt, maar de technologie ontwikkelt zich snel.” Ook verf zonder titaniumoxide staat op het verlanglijstje van de verfindustrie, vertelt Sprakel. De prijs van de grondstof is namelijk al jaren aan het stijgen. “Maar zonder titaniumoxide is het erg lastig om verf dekkend te maken. In hele goedkope verf wordt het wel vervangen door krijt, maar dat gaat ten koste van de dekkingskracht.”

Titaniumoxide is overigens niet ongezond voor de mens – het zit ook in tandpasta – maar is wel milieubelastend. De grondstof, het erts ilmeniet, komt voornamelijk uit Chinese mijnen. Bij de winning worden fossiele brandstoffen gebruikt en wordt het landschap aangetast. Bovendien ontstaat er vervuilend afvalwater bij de chemische processen die nodig zijn om de titaniumoxide uit het ruwe materiaal te halen.

Vluchtige Organische Stoffen

Jarenlang waren Vluchtige Organische Stoffen (VOS) een groot probleem in verf. Deze oplosmiddelen, zoals terpentine, kunnen het zenuwstelsel aantasten en werken broeikasversterkend. Tegenwoordig is vrijwel alle binnenmuurverf op waterbasis, met weinig tot geen VOS. In de EU is er sinds 2010 een beperking van de hoeveelheid VOS per liter verf. In matte verf is minder VOS toegestaan dan in glanzende verf.

Daar heb ik geen trek in. Kan ik goed dekkende verf vinden zonder titaniumoxide? Bij de meeste natuurverven worden de ingrediënten op de website vermeld – dat is lang niet bij alle verven zo, dus alvast duimpje omhoog voor de transparantie. Bij Auro Natuurverven vind ik welgeteld één verf zonder titaniumoxide, een kalkverf. En in de leemverf van Tierrafino zit het ook niet, tenzij je de kleur wit kiest. Die verven hebben (uitgaand van twee lagen) een dekkingskracht van respectievelijk 5m2 per liter en 4m2 per liter. Beduidend minder dan de voordeelemmer Histor Monodek (10m2 per liter) die ik bij mijn vorige verfklus gebruikte, maar het lijkt me toch vooral een kwestie van uitproberen; op sommige ondergronden is één laag misschien wel genoeg.

Verf met het EU Ecolabel mag titaniumoxide bevatten, maar het keurmerk heeft wel een eis voor de maximale hoeveelheid witpigment (inclusief titaniumoxide) per vierkante meter. Ook is er een maximale hoeveelheid afval die er mag ontstaan bij de verwerking van het erts, om een schonere manier van produceren te stimuleren. Fairf, een van de Nederlandse verfmerken met het EU Ecolabel, laat weten dat ook zij titaniumoxide gebruiken maar wel onderzoeken hoe ze kunnen minderen. “Alleen kan ik daar uit concurrentieoverwegingen helaas niets over zeggen”, mailt ‘kleurbaas’ Laurens van Dort. “Kleurrijke groet.”

Kleuren met pauwenveren

We hebben onze verf natuurlijk het liefst in precies díe kleur die we het allermooist vinden. Ook ik stond niet voor niets te dubben over het verschil tussen olijfgroen, schildpadgroen of bosluchtgroen (want ja, boslucht heeft een kleur). Maar de basis van die kleurenrijkdom, het pigment, kan toxisch zijn voor de mens.

“Zware metalen als lood en cadmium mogen vanwege de giftigheid inmiddels niet meer als pigment gebruikt worden, maar bijvoorbeeld kobalt nog wel”, vertelt Joris Sprakel. “Behalve voor de kleur wordt dat ook gebruikt om verf sneller te laten uitharden.” CO-droger heet het dan. Het zit in veel lakverven en ook wel in verf op lijnoliebasis, omdat het anders heel lang duurt voordat die uithardt. Recentelijk is ontdekt dat bepaalde kobaltverbindingen het DNA aantasten en mogelijk kankerverwekkend zijn. De EU is dan ook bezig de toegestane hoeveelheid in verf en andere producten te beperken

Klinkt goed, pauwenverf, wanneer kan ik dat kopen?

Illustratie: Carline Huge
Sprakel en zijn onderzoeksgroep werken aan een duurzamere manier om verf zonder kobalt te kleuren. Daarvoor kijken ze naar pauwenveren waarvan de minuscuul fijne structuur een bijzondere interactie aangaat met licht. Het is gelukt om een kleurpoeder te maken dat op exact dezelfde manier kleur geeft zoals een pauwenveer doet. Klinkt goed, pauwenverf, wanneer kan ik dat kopen? Wat Sprakel betreft hoeft dat niet lang meer te duren. “De methode is opschaalbaar.” Hij hoopt de ontdekking binnenkort te publiceren in een wetenschappelijk tijdschrift, daarna begint het zoeken naar geïnteresseerde bedrijven.
Verven, zo doe je dat

Milieu Centraal adviseert om te voorkomen dat je snel opnieuw moet verven, en verf verspilt. Controleer vooraf of de ondergrond een voorbehandeling nodig heeft en kies het juiste type verf voor de juiste klus: schimmelwerend in de badkamer, schrobvast in de keuken, bad- en kinderkamer. De schrobvastheid staat op het etiket, net als de dekkingsgraad (het aantal m2 per liter). Bij goedkope verf is die vaak lager, waardoor je meer potten nodig hebt. Sommige natuurverven zijn te koop in poedervorm, waardoor je makkelijker de juiste hoeveelheid verf aanmaakt.

En ná het verven?

Kwasten met verf op waterbasis kun je toch gewoon uitspoelen onder de kraan? Nou, niet dus. Ook dat type verf is niet vrij van bestanddelen die schadelijk zijn voor het milieu, zoals conserveer- en bestrijdingsmiddelen. Gebruikte kwasten en lege emmers gaan bij het huisvuil – niet bij het plastic. Resten verf moeten naar het Klein Chemisch Afval, waar het gecontroleerd wordt verbrand.

Klei aan je kwast

Voor mijn project ‘schaamteloos witte muur’ kom ik uiteindelijk uit op leemverf. Het is de simpelste verf die ik tegenkwam: geen aardolie, geen titaniumoxide (behalve in wit), geen zware metalen. Bovendien was ik al langer gefascineerd door die stemmige aardekleuren – ik krijg altijd spontaan zin om er met mijn tengels aan te zitten. Dat de verf niet zo schrobvast (zie kader) is geeft niet; het is geen keuken-, bad- of kinderkamermuur.

Ondanks mijn fascinatie had ik ook zo mijn reserves. Is bij leemverf de kleurkeuze niet beperkt tot modder-, poep- en geel-bruin? En verft het ook een beetje, of moet je steeds stukken klei uit je kwast trekken? De kleurkeuze blijkt mee te vallen. Producent Tierrafino heeft acht basiskleuren, die onderling te mengen zijn. Er zit geen pigment in, want de samenstelling van de klei bepaalt de kleur. Of het ook een beetje verft, daar kan ik maar op één manier achter komen. Ik koop een potje Romeins Oker bij de Amsterdamse bouwmarkt ECO-logisch.

Is bij leemverf de kleurkeuze niet beperkt tot modder-, poep- en geelbruin?

Eenmaal thuis maak ik nieuwsgierig het potje open. Een dikke vla met klontjes staart me aan – nog even flink roeren. En de geur… tuinaarde? Ter controle steek ik mijn hoofd in een zak potgrond. Ja, zekersteweten een aardegeur. Het valt me op dat ik geen enkele weerzin voel om aan de verf te ruiken, terwijl je bij latex niet zo snel je neus in de pot zal steken. Die afwezigheid van chemische geuren is wel verraderlijk, merk ik tijdens het schilderen. Ik heb er niet eens aan gedacht om een raampje open te zetten en mijn neus begint wat te irriteren – dat zal het conserveermiddel zijn.

Ondanks dat conserveermiddel gaat de verf eenmaal geopend maar zes weken mee, staat er op de pot. Of nou ja, als je de lucht van rotte eieren kunt verdragen, is-ie langer te gebruiken, had de vrolijkerd achter de kassa gezegd (de verf in de pot kan zo gaan ruiken, niet de muur). “Dat is het zetmeel dat een reactie aangaat met de lucht”, legt Peter Lindeman van Tierrafino uit. Omdat de hoeveelheid conserveermiddel beperkt is, heeft die niet zo lang de kracht om de reactie tegen te gaan. “Dat is een afweging die we vanwege de duurzaamheid gemaakt hebben.” Hij tipt de leemverf in poedervorm: die gaat langer mee en is conserveermiddelvrij.

Eén laag blijkt dekkend genoeg op deze ondergrond en ik ruik geen rot ei. Klus geslaagd

De ochtend na de uiteindelijke verfklus sprint ik vol hoop en vrees naar de muur. Want het verven ging prima, eigenlijk precies zoals ik gewend ben. Maar de kleur was… tja… poepbruin. Gelukkig blijkt het eenmaal opgedroogd toch okergeel. Pfffieuw. Ook fijn: één laag blijkt dekkend genoeg op deze ondergrond en ik ruik geen rot ei. Klus geslaagd. En nu níet de kwast uitspoelen onder de kraan.
Prijzen vergelijken

Praxis Perfection Decovery met maïs: 40 euro / 10 liter
Auro Natuurverf veegvaste witkalk zonder titaniumoxide: 60 euro / 10 liter
Tierrafino iPaint leemverf: 92 euro / 10 liter
Aquamaryn Maril lijnoliemuurverf: 104 euro / 10 liter
Fairf-verf met sloophout: zo’n 25 euro / 1 liter

Wit, groen of ouderwets zwart: welke kleur krijgt jouw dak?

Voortaan douchen als de iceman

Ik wil dat OneWorld blijft bestaan

AbonneerDoneer

Verder lezen?

Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?

Word abonnee

  • Digitaal + magazine  —   8,00 / maand
  • Alleen digitaal  —   6,00 / maand
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen

Factuurgegevens

Je bestelling

Product
Aantal
Totaal
Subtotaal in winkelwagen  0,00
Besteltotaal  0,00
  •  0,00 iDit is het bedrag dat automatisch van je rekening wordt afgeschreven.

Lees je bewust met OneWorld en draag bij aan een rechtvaardige wereld.

Dat kan al vanaf 6 euro per maand

Ontvang onze beste verhalen in je mailbox

Volg ons