Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Het is een koude lenteochtend op het Oekraïense platteland. In een kleine rode bus rijd ik over hobbelige landwegen dwars door de provincie Vinnyzja, vijf uur ten zuiden van Kiev. Deze regio is het landbouwhart van Oekraïne. Er wordt graan geproduceerd, zonnebloemen, eieren en vlees. Kippenproducent Myronivsky Hliboproduct (MHP) uit Vinnyzja is de absolute marktleider in de Oekraïense pluimveesector. Hun enorme witgeverfde kippenfarms liggen verspreid over het heuvelachtige landschap. Per productiefaciliteit houdt MHP hier anderhalf miljoen kippen. In totaal zijn er twaalf kippencomplexen. Vanuit Vinnyzja exporteert MHP al dat vlees naar landen in het Midden-Oosten en Azië. Het vermogen van eigenaar Yuri Kosyuk wordt geschat op ruim 1,3 miljard euro. De 50-jarige oligarch kent de Oekraïense president persoonlijk. Het liefst dobbert de kippenkoning op de Middellandse Zee in een van zijn luxejachten.
“Die misselijkmakende geur komt van het kippenbottencrematorium
MHP is de grootste plofkippenproducent van Europa. Het bedrijf honoreert zelden interviewverzoeken. Om extreem efficiënt (en goedkoop) kippenvlees te produceren, is de volledige keten geïntegreerd. MHP slacht en verwerkt het vlees, het bezit een regionale supermarktketen, een veevoerfabriek, het verbouwt maïs, tarwe en zonnebloemen op 370 duizend hectare gepachte landbouwgrond. Ook heeft het een eigen buslijn, een beveiligingsbedrijf en bouwt het een biogasinstallatie voor mestverwerking. Zelfs de weg waarover we rijden is aangelegd door MHP, vertelt boer Vitaliy Styrenko, die met me meereist. Waar komt die misselijkmakende geur vandaan? “We zijn vlak bij het kippenbottencrematorium van MHP”, vertelt hij. Sinds het bedrijf in 2007 zich hier vestigde, heeft hij de provincie zien veranderen in één grote kippenproductiezone. “Op het gemeentehuis heb ik bestemmingsplannen opgevraagd. De nieuwe farms die MHP gaat bouwen, zijn nog groter. De vruchtbare toplaag van ons land graven ze af. De grond is daarna voor altijd onbruikbaar voor landbouw.”
Groene gordel
Oekraïne beschikt over 30 miljoen hectare vruchtbaar akkerland en bezit daarmee het grootste landbouwareaal van Europa. Het land is wereldwijd de derde exporteur van graan en de vijfde van tarwe. De voedselorganisatie van de Verenigde Naties (de FAO) en diens economische tak (de OECD) voorspellen dat Oekraïne, maar ook Kazachstan en Rusland de komende decennia een belangrijke rol spelen als wereldvoedselproducent. Sinds de Oekraïense regering in 2014 het controversiële associatieakkoord met de Europese Unie ondertekende, lonkt de Europese markt. De komende jaren wil MHP het aantal productiefarms verdubbelen van twaalf tot vierentwintig. Om de veevoederproductie gelijke tred te laten houden, willen ze nog eens 100 duizend hectare landbouwland pachten. In de avondschemer lichten de felle lampen van de enorme kippenfarms apocalyptisch op. Achter de hekken doen bewakers hun rondes. Een konvooi vrachtwagens dendert over de landweg. Styrenko woont in het dorpje Klebanj, even verderop. Protest tegen een vlakbij gelegen kippenfarm mocht niet baten. De bewoners gingen akkoord op voorwaarde dat MHP een beschermende bosgordel zou aanleggen. Op het bestemmingsplan is een groene ring rond het bedrijf te zien. “Er is nooit een boom geplant”, zegt Styrenko. “Dat zou maar landbouwland verspillen. Nu verbouwen ze hier veevoer. Ze kwamen ermee weg.”
Internationale investeerders
Naast Oekraïense bedrijven als MHP proberen ook internationale landbouwbedrijven de vruchtbare Oekraïense grond in handen te krijgen: markten als het Midden-Oosten, Rusland en Europa liggen onder handbereik. Nu de wereldbevolking groeit en de hoeveelheid landbouwgrond daalt, is investeren in landbouwland lucratief. Voor buitenlandse bedrijven is er een probleem: in Oekraïne is het verboden om die grond te kopen en te verkopen. MHP pacht dus grond van boeren of van de staat. Iets wat voor niet-Oekraïense bedrijven zonder connecties lastig is.
Verbod op landverkoop
De internationale gemeenschap wil dat Oekraïne het moratorium op landverkoop opheft. Volgens de Wereldbank levert dat de Oekraïense economie 12,6 miljard euro per jaar op. Een IMF-lening van 14 miljard om Oekraïne van een faillissement te redden, had landhervorming als voorwaarde. Het aan die lening gekoppelde Europees-Oekraïense associatieakkoord dat in 2014 na gewelddadige protesten door een nieuwe (en pro-Europese regering) werd ondertekend, rept over soortgelijke beleidseisen. Desondanks verlengde het Oekraïense parlement het landmoratorium begin 2018 met wederom een jaar.]
Het zijn vooral Oekraïense bedrijven als zonnebloemolieproducent Kernel of landbouwconsortium Ukrlandfarming die profiteren van de goedkope landbouwgrond. Dat laatste bedrijf bezit 570 duizend hectare landbouwland, 65 duizend stuks vee, 23 miljoen kippen, 6 suikerfabrieken en 18 vleesfabrieken. MHP staat op de vierde plaats van de landbouwranglijst. Ook internationale landbouwinvesteerders als graanhandelshuizen Cargill en Bunge hebben miljoenen euro’s geïnvesteerd – zij hadden contacten. In 2014 kocht Cargill voor 169 miljoen euro aandelen in Ukrlandfarming. Een slimme zet: eind 2017 tekende Kiev een langlopende landbouwexportovereenkomst met de Chinese regering.
Chemieconcern Monsanto mikt eveneens op een flinke capaciteitsuitbreiding in de Oekraïense landbouw, zegt woordvoerder Vitaliy Fedchuk. We praten in het hoofdkantoor in Kiev. De multinational deelt een kantoor met de Europese Commissie. Hier schuren macht en markt dicht tegen elkaar aan. “Wij willen dit jaar een eigen zadenfabriek in Oekraïne openen en investeren 169 miljoen euro in lokale zadenontwikkeling”, vertelt Fedchuk enthousiast. “Oekraïne is nu al 25 procent van onze totale Europese markt. Nu dit land internationaler wil produceren ligt hier een gigantische groeimogelijkheid.”
Speculatie
Door het toenemende accent op de wereldmarkt neemt de landconcentratie in Oekraïne toe, vertelt Mykhailo Amosov. De 25-jarige onderzoeker werkt als Oekraïens datacoördinator voor Land Matrix Initiative – een ngo die wereldwijd landacquisities onder de aandacht brengt. Hij pakt zijn laptop. De kadastrale kaart van Vinnyzja bestaat uit ontelbare stukjes land, in eigendom van boeren. “Om een beeld te krijgen van de reële landconcentratie moeten we voor al die akkertjes nagaan of er een pachtcontract is. Dat is lastig omdat veel grote bedrijven pachten via dochterondernemingen.” Vooral in de gebieden rondom de kippenfarms blijkt de landconcentratie. MHP en diens dochterbedrijven gebruiken het land voor veevoer of voor bebouwing. Het bedrijf sluit pachtdeals tot 49 jaar en wordt zo feitelijk eigenaar. Na de financiële crisis van 2008 lijken landbouwinvesteringen ook voor de financiële sector een interessantere (en veilige) belegging. Volgens Amosov azen speculanten op de landbouwgrond. De derde landpachter in Oekraïne is het Amerikaanse durfkapitaalfonds NCH Capital. Wereldwijd beheert dat ruim 800 duizend hectare. De helft ligt in Oekraïne, zegt Amosov. Hij vreest dat het opheffen van het verbod op landverkoop leidt tot een invasie van buitenlandse investeerders: “Tot 2008 hield NCH zich alleen bezig met grondspeculatie. Nu verbouwen ze zelf graan. Daarmee valt veel meer geld te verdienen.”
“Een kleine bovenklasse oligarchen domineert de Oekraïense landbouw
Fruitteler Roman Makukhin meent echter dat buitenlandse concurrentie op de landmarkt noodzakelijk is om de macht van de Oekraïense oligarchie te breken. We ontmoeten elkaar in een restaurantje in het centrum van Kiev. “Een kleine bovenklasse oligarchen als MHP-directeur Kosyuk domineert de Oekraïense landbouw”, vertelt hij. “Na de val van de Sovjetunie kregen mannen met connecties de staatsbedrijven, het land en het vastgoed in handen. Een landmoratorium blijkt niet te werken. Veel landbouwgrond is al in buitenlands beheer, constateert de fruitteler: “De enigen die profiteren van het verbod op landverkoop zijn oligarchen die de concurrentie willen weren. Voor gewone mensen maakt het niet uit wie wel of geen land mag kopen.”
Verdeel en heers
In 2013 analyseerde FAO samen met de European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) de internationale landbouwinvesteringen in OostEuropa en Centraal-Azië. Grootschalige landacquisities in Afrika en Latijns-Amerika hadden al de desastreuze gevolgen van landconcentratie aangetoond. In de provincie Vinnyzja zijn de bewoners tot op het bot verdeeld over de komst van landbouwconglomeraten. Graanboeren kunnen flink verdienen aan afnemers als MHP. In het dorpje Zaozerne hebben de autoriteiten dankzij giften van MHP straatverlichting aangelegd, vertelt een nerveuze gemeentewoordvoerder tijdens een bijeenkomst in het gemeentehuis. Vijftig bewoners zijn aanwezig. De regiodirecteur van MHP zit stoïcijns op de voorste rij, terwijl een aantal vrouwen ruziemaken. “Vliegtuigjes met pesticides besproeien het land van mijn buren. Mijn kinderen zijn ziek, ik kan mijn fruit niet meer kwijt op de dorpsmarkt omdat er bestrijdingsmiddelen op zitten”, legt boerin Oksana Bazyliuk na afloop uit. “Officieel moeten ze een bufferzone van een paar honderd meter aanhouden, maar dat doet niemand. Lokale politici geven niets om ons. Sinds deze regio een gigantische kippenproductiezone is, is het kapitaal de baas.”
Deze reportage is mogelijk gemaakt door het Postcode Loterij Fonds van Free Press Unlimited
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
