Klimaatactivisme: de beuk erin of naar de rechter

Maar ook ‘deelbelangen’ kunnen tot een zaak leiden. De Zwitserse grootmoeders die de overheid manen maatregelen te nemen tegen de opwarming van de aarde omdat zij het kwetsbaarst zijn bij hittegolven. De Amerikaanse jongeren die de staat aanklagen omdat hun rechten op een vrij en welvarend leven worden geschaad. Of de tienjarige Indiase Ridhima Pandeydie, die de Indiase overheid tot meer actie tegen klimaatverandering wil aanzetten – via de rechter, omdat ze nog geen stem heeft.

In Parijs is afgesproken dat 2018 het jaar is van de stock taking: kijken hoe we ervoor staan drie jaar na het klimaatakkoord. Van Berkel: “Iedereen kijkt er met spanning naar. Als de doelen voor uitstootvermindering niet voldoende worden aangescherpt, is een nieuwe golf klimaatzaken onvermijdelijk.”

OneWorld beziet de klimaatstrijd met vier verschillende brillen: die van de jurist, de theatermaker, de Zuid-Afrikaanse (prijs-) winnares en de burgerlijk ongehoorzame.

Oefenen op de planken. Anoek Nuyens (1984) voert voor de Shell-klimaatzaak van Milieudefensie ‘schijnrechtszaken’ op, mock trials.

Een rechtszaak is theater. Met dat uitgangspunt ging theatermaker Anoek Nuyens (Hulp en Tenzij je een beter plan hebt samen met Rebekka de Wit) aan de slag met de Shellklimaatzaak van Milieudefensie. Volgend jaar komen er mock trials op de planken, waarin de echte rechtszaak die Milieudefensie onlangs aanspande alvast ‘geoefend’ zal worden. Dat gebeurt wel vaker bij rechtszaken, maar deze keer dus niet in een vergaderzaaltje met rechtenstudenten en collega-juristen, maar in het theater, in een nagebouwd tribunaal met echte acteurs die allemaal een verweer of belang van een partij zullen vertegenwoordigen.

Een theaterstuk met alleen maar Shell-bashing is niet interessant, zegt ze. “Als ik alleen beweer dat Shell een fout bedrijf is, zijn we in vijf minuten klaar.” Ze is juist geïnteresseerd in het tonen van alle perspectieven die bij de zaak betrokken zijn. Dat van Shell dus ook, maar ook dat van Milieudefensie, van de zogenoemde ‘ecomodernist’ (die gelooft dat technologie alle milieuproblemen oplost), de burger, de consument, het koningshuis (een belangrijke aandeelhouder van Shell) en de psychiater.

Wie is waarvoor verantwoordelijk, dat zal dadelijk cruciaal worden in de rechtszaal. “Ben van Beurden, CEO van Shell, kan zijn individuele verantwoordelijkheid afschuiven: mijn rol is de aandeelhouders tevreden te stellen. Zo werkt het systeem. Maar wat als we een systeem hebben gecreÎerd dat onmenselijkheid produceert? Vergeet dus de tochtstrip of de ledlamp, we moeten het systeem aanpakken om een duurzame wereld te krijgen.”

En goede verhalen zijn nodig. Zoals dat van de Peruaanse boer Saúl Luciano Lliuyadie die het Duitse elektriciteitsbedrijf RWE aanklaagt, omdat het bijdraagt aan het smelten van gletsjers waardoor hij en zijn streekgenoten hun huis uit moeten. “Zijn redenatie is dat RWE als energiereus 0,25 procent van de mondiale CO2-uitstoot levert en dus medeverantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde. Van tevoren werd je voor gek verklaard als je hem enige kans gaf. Maar nu mag hij de Duitse rechter overtuigen van het verband tussen de Duitse CO2-uitstoot en de bedreiging van zijn omgeving. Dat is pas een sterk verhaal.”

Na negentien jaar bij de Hoge Raad wijdt Jaap Spier (1950) zich nu ‘zeven dagen per week’ aan de strijd tegen klimaatverandering via het recht. Desondanks staat hij huiverig tegenover de Shellklimaatzaak.

Laat er geen misverstand over bestaan: Jaap Spier staat sympathiek tegenover de klimaatzaak die Milieudefensie tegen Shell aanspant. Maar de jurist, voormalig advocaat-generaal bij de Hoge Raad en inmiddels buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, heeft zo zijn twijfels bij de onderbouwing en juridische potentie van de zaak. “Shell is gehouden de uitstoot van het eigen bedrijf terug te brengen. Dat is juridisch juist. Maar kun je Shell ook verantwoordelijk houden voor de uitstoot van producten die ze op de markt brengt?” Shell heeft ‘helaas gelijk’, zegt Spier, als het bedrijf beweert dat het alleen maar inspeelt op de vraag naar olie en gas.

Kortom: de Shell-klimaatzaak is in de huidige vorm weinig kansrijk, maar wel interessant en goed voor de nodige publiciteit. Ze blijft in elk geval weg van het eisen van schadevergoeding, zoals nu met name in de VS gebeurt. In het algemeen is Spier, zegt hij, niet voor aansprakelijkheid. “Schadevergoeding eisen van bedrijven is niet de oplossing. Een aantal slachtoffers krijgt vergoeding van hun schade, de rest blijft met lege handen achter.” De zaak die de stad New York aanspande tegen vijf fossiele giganten noemt hij zelfs ‘koddig’, omdat de stad alle verantwoordelijkheid voor klimaatverandering bij de industrie neerlegt en die daarvoor wil laten betalen.

Spiers weg is een andere: die van de Oslo Principles on Climate Change Obligations (2015) en de dit jaar gepresenteerde Principles on Climate Obligations of Enterprises, waar hij de grote aanjager van was en is. In deze Principles zijn de belangrijkste juridische verplichtingen van overheden en bedrijven verzameld om klimaatverandering aan te pakken. In de hoop dat rechters wereldwijd er bij klimaatzaken gebruik van gaan maken als maatstaf wat er van bedrijven verlangd mag worden. “Wij willen een gelijk speelveld creëren zodat alle bedrijven hun uitstoot terug gaan brengen, als ze dat niet al hebben gedaan, naar rato van wat hun land moet doen om onder de twee graden opwarming te blijven.” En er moet snel actie worden ondernomen, weet Spier. “Dat kost geld, dat begrijp ik. Maar de kosten van oplopende opwarming zijn vele malen hoger.”

Naomi Klein noemde het ‘Blockadia’: een wereldwijd, aanzwellende beweging van actievoerders tegen de fossiele industrie. Een van de Nederlandse vertegenwoordigers van Blockadia is filosoof Harriët Bergman (1992).

Spannend vond ze het wel, haar debuut in het klimaatactivisme, vorig jaar mei. Op het programma: een dag lang met de actievoerders van Code Rood de kolenoverslag in de Amsterdamse haven bezet houden. Bergman: “Ik was met een vriendin meegegaan, en was van plan in het actiekamp te blijven. Ze kunnen je moeilijk een strafblad geven omdat je op een veldje aardappels zit te schillen. Ik voelde me veilig genoeg om mee te doen aan de bezetting. De bedoeling was dat je je er prettig bij voelde en niet over je grenzen heen ging. De politie reageerde gelukkig ook erg rustig. Het was een fijne eerste ervaring.”

Het effect van dit soort acties is symbolisch, maar ook materieel, zegt Bergman. “In mei 2016 hebben vierduizend actievoerders een dag lang een van de grootste bruinkoolmijnen van Duitsland stilgelegd. Voor de hoeveelheid CO2 die ze daarmee bespaarden, konden die vierduizend mensen vijf keer naar New York vliegen en terug.” Dat zet meer zoden aan de dijk dan je eigen CO2-voetafdruk klein houden, hoewel Bergman dat ook doet. “Maar als ik niet het vliegtuig pak, ligt de KLM daar niet wakker van.”

Ze is vers afgestudeerd, en bezint zich op haar toekomst. “Waar ik straks ook werk, ik vermoed dat ik de rest van mijn leven met klimaatverandering en burgerlijke ongehoorzaamheid bezig blijf.”

Zuid-Afrika ondertekende het Akkoord van Parijs en spreekt mooie woorden over de overgang naar duurzame energie. In de praktijk geeft de regering daar nauwelijks gevolg aan, stelt Makoma Lekalakala (1965), en daarom sleepte ze de staat tot twee keer toe voor de rechter.

Vorige maand ontving ze de prestigieuze Goldman Environmental Prize omdat ze via de rechter een megadeal van Zuid-Afrika met Rusland voor de bouw van kerncentrales wist te blokkeren. Maar uit oogpunt van klimaatactivisme is de zaak van Makoma Lekalakala en haar organisatie Earthlife Africa tegen de Zuid-Afrikaanse staat over de bouw van een kolencentrale nog interessanter. Het staat bekend als Zuid-Afrika’s eerste klimaatzaak. “Wij proberen de overgang naar een fossielarme economie te stimuleren. Dat zoiets niet een, twee, drie kan, begrijpen we – 90 procent van de ZuidAfrikaanse elektriciteit komt uit kolencentrales. Maar je moet in elk geval geen nieuwe kolen- en kerncentrales gaan bouwen”, zegt Lekalakala via een Zoom-verbinding.

Het hooggerechtshof in Pretoria stelde Earthlife Africa maart vorig jaar in het gelijk, en eiste een volledige klimaatimpactbeoordeling. Toen die kwam, handhaafde de minister haar ver gunning. “En daarmee dwong ze ons weer naar de rechter te stappen. Minister Molewa zegt dat ze geen andere keuze heeft dan kolen, maar wij bestrijden dat. De huidige kolencentrales produceren nu al meer dan voldoende. En de mogelijkheden voor hernieuwbare energie in Zuid-Afrika zijn enorm. In Limpopo schijnt de zon bijna altijd.”

De Goldman Prize (die Lekalakala samen met collega Liz McDaid ontving) komt in elk geval zeer gelegen. “We hebben nu internationaal erkenning gekregen. Nu ons verhaal wordt gedeeld, inspireert dat Afrikaanse zusterorganisaties hopelijk de gang naar de rechter te maken om ook hun regeringen ter verantwoording te roepen.”