In april 2013 reist Martijn van Tol met fotograaf Dirk-Jan Visser en tekenaar Jan Rothuizen naar Irak. Hun doel: het echte leven in een vluchtelingenkamp laten zien. Inclusief huwelijken, handel en andere bedrijvigheid. Want dat doet niemand.
“Als we een foto of tv-spotje zien over vluchtelingen, is het meestal een bestoft jongetje dat met grote ogen vanachter een hek de camera inkijkt. Maar in werkelijkheid is zo’n vluchtelingenkamp een maatschappij die helemaal opnieuw wordt opgebouwd, er gebeurt dus ontzettend veel.”
De keuze van Van Tol en zijn team viel op een vluchtelingenkamp in Noord-Irak: kamp Domiz. De bewoners zijn merendeels Syrische Koerden die het oorlogsgeweld in eigen land zijn ontvlucht en een nieuw bestaan opbouwen in Domiz. Om bij het kamp te komen vliegen Van Tol en zijn collega’s naar de Koerdische hoofdstad Erbil, vandaar vervolgen ze de reis per auto. De route loopt recht door de conservatieve stad Mosul.
De uitrusting van Martijn van Tol: geluidsapparatuur en één notitieboekje
Zondag: In Mosul kunnen we niet langer dan drie minuten over straat. Het risico op ontvoering is te hoog
Net aangekomen in Erbil, Noord-Irak, drinken Van Tol en zijn team in een verduisterd achterafkroegje een biertje met een oud-collega. Ze waarschuwt: 'Rij straks niet door Mosul.' Beveiligingsbedrijven schatten de ‘security clearance’ voor westerlingen op drie minuten. Ben je als blanke langer dan dat op straat, dan is de kans dat je ontvoerd wordt groot.
“De volgende dag jakkeren we met onze auto zo hard mogelijk over de ringweg van Mosul, langs de rand van de stad. Een paar weken later loopt ISIS Mosul onder de voet.”
Maandag: Talloze koppen thee en steeds groter wordende bureaus
"Eenmaal aangekomen bij kamp Domiz blijkt het niet makkelijk om binnen te komen. Na talloze e-mails en telefoontjes vanuit Nederland hebben we voor elkaar gekregen dat VN-hulporganisatie UNHCR van onze komst afwist, maar meer ook niet. De lokale overheid van Duhok, een nabijgelegen stadje, moet ons toestemming geven om in het kamp te werken."
“We zijn onze volledige eerste dag in het gouverneursgebouw om toegang te krijgen. Steeds weer leggen we onze missie uit aan een nieuwe beambte die een stempel op ons document bijzet. We drinken talloze koppen thee aan steeds grotere bureaus met steeds meer assistenten. Uiteindelijk gaan we weg met een document dat vol staat met stempels en onbegrijpelijke teksten, en de verzekering dat alles geregeld is. Bij het kamp aangekomen blijkt dat we voor maar één dag toegang hebben. Elke ochtend zouden we dus dezelfde bureaucratische strijd moeten voeren.”
Het toegangsdocument, vol met officiële stempels en teksten
Dinsdag: Het kamp als dynamisch mini-land
Op hun eerste dag in het kamp lopen de mannen door het kamp om de omgeving op zich in te laten werken. De verhalen komen haast vanzelf op ze af.
“Onze tolk Bahmand (23), ook een vluchteling, herkent midden op straat de man uit zijn dorp in Syrië die hem ooit besneden had. Die man volgen we de hele dag voor onze documentaire. Hij blijkt die dag zeven jongens te besnijden, op vrijdag heeft hij zelfs tien besnijdenissen gepland.”
Reclame, in dit geval voor besnijdenis, wordt met grafitti op 'reclamemuren' gespoten
Een verhaal over trouwerijen in het kamp pikken Van Tol en collega’s op een soortgelijke manier op. “In een bruidswinkel in het kamp horen we dat er pas geleden nog 80 koppeltjes tegelijkertijd zijn getrouwd op een Koerdische feestdag. We komen in contact met de hele industrie die draait rondom huwelijken. Vluchtelingen die in Syrië professionele tv-makers waren, hebben in het kamp een montagestudio opgezet met professionele apparatuur. Ze maken en verkopen er de trouwvideo’s van de bruidsparen.”
“Zo’n vluchtelingenkamp is gewoon een mini-land. De vluchtelingen zijn de burgers, en de kampleiding is de overheid. De dagelijkse leiding van het kamp is in handen van het Development and Modification Centre. Het woord ‘modification’ zegt heel veel over hoe ze hun bestuurlijke rol zien: 'We gaan de vluchtelingen modificeren tot goede wereldburgers'.”
Woensdag: Het vluchtelingenkamp als humanitaire dictatuur
“Die rol vind ik heel twijfelachtig, en dat zag ik het allerduidelijkst terug in Ahmad (13), een jongetje dat op straat vogeltjes verkoopt. Ahmad is de zoon van een kippenherder uit een feodaal plattelandsgebied in Syrië. Hij is nooit naar school geweest en wordt nu door de kampoverheid onder druk gezet om naar school te gaan. Dat is niet wat hij wil, bovendien moet hij geld verdienen voor zijn familie."
"Mogen hulporganisaties bepalen dat zo’n kind dan naar school moet? Voor hem is de verandering van kippenhouder naar zelfstandig ondernemer een enorme vooruitgang. Je kunt je afvragen wat een jongen als Ahmad aan scholing zal hebben.”
"Een vluchtelingenkamp is opgezet om te helpen, en dat is prachtig, maar als zo'n kamp lang bestaat zou je het ook kunnen zien als een soort 'humanitaire dictatuur'. De vluchtelingen zijn overgeleverd aan de kampoverheid, er zijn geen verkiezingen. Sowieso moet je als hulporganisatie voorzichtig zijn met de programma's vol westerse waarden die je aanbiedt in het kamp. Als de vluchtelingen weer naar huis kunnen, kunnen die waarden hen in de oude omgeving ook in gevaar brengen."
Donderdag: niemand is verantwoordelijk voor onze veiligheid
"Over een paar dagen zijn er landelijke verkiezingen in Irak, we krijgen te horen dat we voor onze veiligheid het kamp niet meer in mogen de komende dagen. We zien de hele productie door onze vingers glippen. Na eindeloze onderhandelingen gaat de deur op een kier. Als onze opdrachtgever een brief stuurt dat niemand verantwoordelijk wordt gehouden voor onze veiligheid, mogen we toch het kamp in. De Volkskrant stuurt gelijk een email: we mogen weer in het kamp werken!"
"'s Avonds kijken we de voetbalwedstrijd Bayern München-Chelsea bij leraar en dichter Alan uit Damascus. In zijn tent in het singles quarter, de wijk waar vrijgezelle mannen moeten wonen, zitten we met twaalf jongens op elkaar voor de televisie. De sfeer is gemoedelijk."
Vrijdag: gammele minaretten beklauteren
“Op de laatste nacht en ochtend willen we het ontwakende kamp in beeld brengen. We mogen in de moskee van een lokale imam blijven slapen, en voor het eerste licht klimmen we via een erg dubieus trapje bovenin de gammele minaretten om te fotograferen en geluiden op te nemen.”
Bovenop een van de minaretten van een lokale moskee
Verken zelf Refugee Republic.
