Het was in 2010 dat cholera plots in Haïti opdook. ‘Kaka’, zoals de Haïtianen de bacterie zelf noemen, heeft inmiddels meer dan 9.200 levens geëist en ruim 770.000 Haïtianen geïnfecteerd. De uitbraak werd destijds gezien als een merkwaardig fenomeen: cholera kwam al 150 jaar lang niet voor op de eilandstaat. Tot oktober 2010, een half jaar na de hevige aardbeving.
Tot op heden is niemand verantwoordelijk gehouden voor de uitbraak. Maar, zoals OneWorld eerder schreef, wijzen vingers naar de Nepalese soldaten die er in 2010 voor MINUSTAH, de vredesmissie van de VN in Haïti, gelegerd werden. Een trits aan onderzoekers en journalisten toonden aan dat deze blauwhelmen de bacterie per ongeluk meebrachten uit hun thuisland. In combinatie met een slordige medische keuring, lekkende afvoerpijpen van wc's en een onbekwaam sanitairbedrijf, belandde besmette ontlasting in de Arbonite, Haïti’s grootse rivier waar de bevolking uit drinkt, in wast en in baddert. Sindsdien is het hek van de dam en is cholera een ziekte endemisch.
Interne kritiek groeit
Hoewel het bewijs duidelijk naar de Nepalese MINUSTAH-soldaten leidt, weigeren de VN de hand in eigen boezem te steken. De internationale organisatie beroept zich steevast op haar immuniteit en zegt verantwoordelijk noch aansprakelijk te zijn voor de uitbraak. Althans, tot voor kort: die stellingname begint aan kracht te verliezen door de scherpe discussies binnen de wereldorganisatie.
Tot op heden is niemand verantwoordelijk gehouden voor de uitbraak in Haïti
Zo doet de recente brief van Jan Eliasson, de tweede man van de VN, het nodige stof opwaaien. De brief is een antwoord op een brief uit 2015 aan VN-secretaris generaal Ban Ki-Moon afkomstig van vijf kritische VN-mensenrechtenexperts. De deskundigen spreken daarin hun zorgen uit over de houding van de VN-leiding in de cholera-zaak. Hardnekkig blijven ontkennen dat de VN geen verantwoording heeft in de Haïtiaanse cholera-zaak, ontzegt de slachtoffers hun recht op gerechtigheid en kan de geloofwaardigheid van het wereldorgaan ernstig schaden, aldus het vijftal. De brief werd in maart dit jaar naar buiten gebracht in een publieke rapport van de mensenrechtentak van de VN.
Als antwoord op de kritiek, schrijft Eliasson nu: “De secretaris-generaal en ik zijn zeer bereid om te zorgen dat de organisatie zijn mensenrechtenverplichtingen naleeft.” Ook zegt hij zich "verder te willen mengen" in de zaak om te kijken wat de VN kunnen doen om “de cholera-slachtoffers en hun gemeenschappen te ondersteunen".
Hoeveel cholera-doden?Het aantal cholera-slachtoffers ligt mogelijk vele malen hoger dan de 9200 doden die de Haïtiaanse regering heeft vastgesteld. Dat stelt een nieuwe studie van hulporganisatie Artsen zonder Grenzen. De medische hulporganisatie meent dat het dodental driemaal hoger kan liggen door onder meer overbelaste gezondheidsklinieken en onvolledige datacollectie.
‘Mogelijke doorbraak’
Het zijn diplomatieke bewoordingen die handig om termen als ‘aansprakelijkheid’ en ‘verantwoordelijkheid’ heen slalommen. Toch noemen actiegroepen het tegenover The Guardian "een mogelijke doorbraak". Beatrice Lindstrom, een advocaat zich via het Institute for Justice and Democracy in Haiti (IJDH) inzet voor de cholera slachtoffers, zegt: “Vijf jaar lang hebben de VN geweigerd zich hiermee te bemoeien, op welk niveau dan ook. Maar nu erkennen ze voor het eerst dat ze verplichtingen hebben op het gebied van mensenrechten, en zijn ze bereid om aan te schuiven en te praten.”
Lindstrom en haar IJDH-collega’s proberen sinds 2013 excuses af te dwingen en de kosten te verhalen op de VN namens 5.000 Haitianen. Een ingewikkelde zaak, die bij het hooggerechtshof in New York, het ‘thuis’ van de VN, ligt. De internationale organisatie beroept zich op haar verreikende immuniteit die in een van de eerste VN-verdragen is vastgelegd. De VN en het VN-personeel zijn daardoor niet aansprakelijk voor de cholera-uitbraak, benadrukken VN-advocaten.
“Op dit moment gaat de rechtszaak niet over de sanitaire details van de besmetting, maar over de fundamentele vraag of de VN wel of niet berecht kan worden,” zei de Haïtiaanse advocaat en IJDH-partner Mario Joseph in 2014 tegen OneWorld. Wat zaak volgens hem extra ingewikkeld maakt, is dat de VN zonder immuniteit moeilijk blauwhelmen kan werven. Jospeh: "Maar er zijn grenzen. Het is toch bizar als een organisatie die mensenrechten verdedigt diezelfde rechten zelf straffeloos mag schenden?”
Cholera claimcommissie
De brief van Eliasson brengt de immuniteitsclaim van de VN aan het wankelen. Zeker omdat Ban Ki-Moon in april opnieuw in grote verlegenheid werd gebracht door kritiek van binnenuit: The Guardian had de hand weten te leggen op een in de doofpot gestopt VN-rapport uit 2010. Het gelekte interne document stelt de ernstige sanitaire gebreken van MINUSTAH aan de kaak, één maand na de eerste cholera-uitbraak. Zo meldt het rapport dat ontlasting buiten de compound in de openlucht werd gedumpt en dat er te weinig toiletten waren op het MINUSTAH-terrein. Sanitaire gebreken die, zo zou later blijken uit onderzoek van journalisten en onderzoekers, ten grondslag lagen aan de uitbraak.
De rechtszaak gaat niet over sanitaire details, maar over de fundamentele vraag of de VN wel of niet berecht kunnen worden
De IJDH-advocaten hopen de VN uiteindelijk te dwingen om onder meer een orgaan voor geschillenbeslechting op te tuigen. De VN is daar volgens hen toe verplicht op basis van de overeenkomst die de organisatie en Haïtiaanse autoriteiten tekenden bij aanvang van MINUSTAH in 2004. De VN spreken dit op hun beurt weer tegen. De verplichting om een claimcommissie op te zetten geldt in dit geval niet omdat het de VN zou dwingen "politieke zaken en beleid" te overwegen. Oftewel: het erkennen van schadeclaims zou de politieke besluitvorming van de VN-lidstaten ernstig gaan frustreren.
Momenteel ligt de zaak bij het Amerikaanse hooggerechtshof. Wanneer de uitspraak volgt, is onbekend.
